A urbanización do planeta nos últimos cen anos creceu exponencialmente: en 1890 tan só un 15% da poboación vivía en cidades –uns 250 millóns de persoas–, fronte a case o 50% no ano 2000. Mentres que a poboación total se multiplicaba por catro durante estes cen anos, a poboación urbana aumentaba máis de doce veces no mesmo período: un ritmo tres veces máis acelerado (CONAMA, 2009). Segundo o Informe do Estado das Cidades do Mundo (2008- 2009): Cidades Harmoniosas (UN-HÁBITAT, 2008), os niveis de urbanización global aumentarán drasticamente durante os próximos 40 anos, alcanzando o 70% da poboación no ano 2050. A concentración poboacional nas cidades configúraas como nodos centrais de poboación no planeta e principais focos do metabolismo humano; son sistemas que, para a súa organización, requiren unha entrada de materiais e enerxía que obteñen da explotación doutros sistemas na natureza, constituíndo auténticos sumidoiros de recursos naturais. A tendencia global indica que as cidades seguirán incrementando a súa presión sobre o medio: o funcionamento das cidades representa un elemento clave para facer fronte á crise ecosocial que estamos a enfrontar, en todas as súas dimensións.
Os sistemas urbanos constitúen un exemplo paradigmático da busca de rendibilidades a curto prazo predominante na civilización industrial, que foi unha fonte inesgotable de “externalidades” non desexadas e de sistemas cuxa xeneralización territorial resultaba insostible no tempo. As melloras obtidas nas condicións de salubridade e habitabilidade das cidades que posibilitaron o seu enorme crecemento, conseguíronse xeralmente a custa de acentuar a explotación e a deterioración doutros territorios; o problema, máis alá do cal este crecemento se revela globalmente insostible, reside en que puxo tamén en perigo os logros en salubridade e habitabilidade. No Libro verde do medio urbano da Unión Europea (COM(90) 218, 1990) xa se introduce a preocupación, non só polas condicións de vida nas cidades, senón tamén pola súa incidencia sobre o resto do territorio. Esta formulación mantense en documentos posteriores; en particular o Informe final do Grupo de Expertos sobre Medio Urbano da UE, titulado Cidades Europeas Sostibles (1995) sinala que “o desafío da sustentabilidade urbana apunta a resolver tanto os problemas experimentados no seo das cidades, coma os problemas causados polas cidades”. Non obstante, cinco anos despois de enunciar a meta da sustentabilidade global, aínda non se discuten as políticas favorables á sustentabilidade, nin se aborda a complexa problemática que entraña a amplitude do enfoque adoptado, dada a múltiple interconexión que observan os sistemas intervidos ou deseñado polo home sobre o pano de fondo da biosfera. Se queremos axuizar a sustentabilidade das cidades no sentido global antes mencionado, habemos de preocuparnos non só das actividades que nelas teñen lugar, senón tamén daquelas outras das que dependen, aínda que se operen e incidan en territorios afastados: axuizar a sustentabilidade das cidades condúcenos por forza a axuizar a sustentabilidade (ou máis ben a insustentabilidade) do núcleo principal do comportamento da civilización industrial, é dicir, incluíndo a propia agricultura e as actividades extractivas e industriais que abastecen ás cidades e aos procesos que nelas teñen lugar (Naredo, 1997).
A Unión Europea leva anos insistindo na proposta dun modelo de cidade europea compacta, advertindo dos graves inconvenientes da urbanización dispersa, difusa ou desordenada; entre eles, o impacto ambiental, a segregación social, a ineficiencia económica derivada dos elevados custos enerxéticos, de construción e de mantemento das inxentes infraestruturas e de prestación dos servizos públicos. Documentos clave para entender a importancia das cidades na busca dun desenvolvemento equilibrado e sustentable do territorio son a “Estratexia Territorial Europea”, a “Estratexia Europea de Desenvolvemento Sostible”, a “Estratexia Temática Europea de Medio Urbano”, ou a “Axenda Territorial da Unión Europea”. Máis recentemente, a Carta de Leipzig sobre a Cidade Europea Sostible (2007) supuxo outro paso adiante ao formular dous obxectivos concretos: a necesidade de incluír enfoques integrados nas políticas urbanas, e de prestar especial atención aos barrios desfavorecidos, apostando novamente por desenvolver políticas integradas e verdadeiramente multisectoriais, mediante a coordinación horizontal e vertical, a creación de espazos públicos de calidade, a modernización das redes de infraestruturas, a mellora da eficiencia enerxética, a innovación preactiva e as políticas educativas, o fomento do trasporte urbano eficiente e alcanzable, etc. (Toxo e Naredo, 2010).
O informe “Libro Blanco de la Sostenibilidad en el Plan Urbanístico Español”, publicado en 2010 polo Ministerio de Vivenda, presenta unha interesante contribución de cara a analizar un posible cambio de modelo territorial e urbano. Na introdución do libro os autores expresan con nítida claridade a complexidade da tarefa que se propoñen abordar: “Un libro branco sobre a sustentabilidade no plan urbanístico español enfróntase a dúas dificultades de partida: a indeterminación do primeiro elemento e a extrema complexidade do segundo” (Toxo e Naredo, 2010). A historia do urbanismo español contemporáneo é unha historia “desarrollista”, envorcada sobre todo na creación de nova cidade. O crecemento urbano, que facilitou en gran parte o propio crecemento económico do país, constitúe un dos seus sinais de identidade, tanto a nivel interno coma a nivel internacional, sen que iso implique necesariamente a bondade do binomio, nin a necesidade de seguir asumíndoo. Ben ao contrario, tanto en España coma en Europa, o reto formulado é o dun urbanismo capaz de seguir contribuíndo ao progreso económico, sen esquecer os requirimentos do desenvolvemento urbano sustentable, é dicir, entendendo o chan, ademais de como un recurso económico, como un dos máis valiosos elementos naturais dos que dispoñemos, e en cuxa regulación se fai preciso conxugar toda unha serie de factores diversos: o medio, a calidade de vida, a eficiencia enerxética, a prestación de servizos, a cohesión social, etc. (Toxo e Naredo, 2010).
O proceso cara á eficiencia non foi o camiño escollido para construír a cidade. Aínda que a cidade aumenta en información organizada (en complexidade) faino a expensas da dilapidación de recursos. Por unidade de enerxía empregada, a complexidade urbana mantida ou aumentada é certamente reducida (CONAMA, 2009). Durante o período de auxe inmobiliario, en España primou o desenvolvemento urbano disperso fronte ao de carácter compacto, con moitos metros cúbicos de edificación sobre antigos cintos verdes e áreas residenciais ou de servizo con escasa densidade. Ao lado destes novos desenvolvementos sitúase frecuentemente a realidade dun espazo periurbano no que existen pezas de cidade que se aloxan en puntos afastados, atraídos polos grandes eixes do viario, en operacións moitas veces alleas ao que cabe entender como un plan territorial integrado, porque este fenómeno da urbanización dispersa separa pezas e funcións urbanas que só se conectan mediante medios de transporte motorizados, desentendéndose da conservación e mellora da cidade, e desta como un verdadeiro proxecto de vida colectivo. Estes modelos de desenvolvemento territorial, urbano e construtivo difuso, co estilo de vida que levan asociado, resultan ser moito máis consumidores de recursos e xeradores de residuos e impactos ambientais (Toxo e Naredo, 2010).
As preocupacións ecolóxicas han de transcender os meros problemas de contaminación e de protección de especies e de espazos, para ocuparse do propio metabolismo da economía e da deterioración territorial que ocasiona a evolución en curso dos sistemas urbanos. A calidade de vida é o interese que, en suma, se acha en xogo. No que concirne aos sistemas urbanos tampouco cabe apelar simplemente ao urbanismo ecolóxico, ou á construción bioclimática. En España, un dos graves problemas consiste en resolver a xestión dun patrimonio inmobiliario, en moitos casos de baixa calidade, ineficientemente utilizados, e bastante sobredimensionado. É aí onde as políticas e plans de rehabilitación, reutilización e mellora do devandito patrimonio cobran unha relevancia fundamental. A principal tarefa do plan consiste en xestionar, en réxime de escaseza e en beneficio de toda a colectividade, dous stocks patrimoniais de primeira orde: o de chan e o do patrimonio construído. Ambos os dous configuran á súa vez o territorio, cos seus ecosistemas e paisaxes máis ou menos ruralizados, urbanizados ou intervidos, e o medio urbano, coas súas infraestruturas e servidumes anexas (Toxo e Naredo, 2010). O principal desafío inmediato dende o prisma da sustentabilidade e da habitabilidade urbanas, dando por sentada a necesidade de mellorar a calidade da construción e o urbanismo novos, reside en xestionar a cidade e o patrimonio construído, rehabilitándoos e reconverténdoos sobre novas bases que permitan unha visión integrada dos aspectos sociais, culturais, económicos e ambientais.
Referencias bibliográficas:
– COM(90) 218 (1990): Libro Verde sobre el medio ambiente urbano: Comunicación de la Comisión al Consejo y al Parlamento.
– CAMBIO GLOBAL ESPAÑA 2020/50 (2009): Programa ciudades: hacia un pacto de las ciudades españolas ante el cambio global. Madrid, Centro Complutense de Estudios e Información Ambiental de la Fundación General de la Universidad Complutense de Madrid. Green Building Council. Asociación Sostenibilidad y Arquitectura.
– TOJO, J.F., NAREDO, J.M. (dirs.) (2010): Libro blanco de la sostenibilidad en el planeamiento urbanístico español. Madrid, Ministerio de Vivienda, Gobierno de España.
– UN-HABITAT (2008): Informe del Estado de las Ciudades del Mundo (2008- 2009): Ciudades Armoniosas.
