Ana Salgado
A partir destas palabras que lemos en Contra Maquieiro (Méndez Ferrín, 2005) e dunha das liñas propostas para este ciclo, “un singular-plural que atenda a todos cantos modos de escrita son no mundo”, tratarase de realizar unha achega a algunha poesía de vontade comunal feita aquí na presente década. Intentarase pór de relevo o feito de esta conter un labor de problematización de nocións entre as que se escolle, por caso, identidade, nación, intimidade, clase, xénero ou dominación. Enfíanse textos a partir dun elo de semellanza que as máis das veces é temático, coa idea de amosar a posibilidade de creación no campo poético dunha diferenza.*
Aséntase a partir da reforma política, 1975, como verdade a cada pouco máis indiscutida, o feito de que a pluralidade de estilos, temáticas, motivos, voces, tons, xéneros ou rexistros é a calidade máis salientable do noso campo literario, un instante de progreso fronte a tempos de esencialismo monolóxico, paradigma dominante invisibilizador da diferenza ou directamente precariedade estrutural. Pero, como relacionamos pluralidade e escolla? Onde colocamos o barullo? E a desorientación? Así sexa a poesía un xénero menos suxeito ás tensións da lóxica do mercado, un espazo que atrae cara a si un significativo capital simbólico, nos termos en que Pierre Bourdieu teoriza sobre as dinámicas do campo cultural.
Fronte a ese estatuto consensual, non poucas veces acrítico, nesgado desde unha ollada histórica ou en si mesmo invisibilizador, optamos aquí por atender poéticas que camiñan a fenda, o cuestionamento, o disenso, poéticas en marcha, que amosan costuras, que fan por evidenciar a diferenza. E por entrar a preguntarnos cantas veces pluralidade pode significar poética acristalada, estupefaciente, límpida, preciosista, conivente co estado de cousas, desapegada do real, envolta en linguaxe. Co convencemento de que cara a elas temos obriga de adoptar actitude de ‒collo un modismo popular que Manuel Outeiriño emprega nun verso de É, o seu último libro‒ “poucas as gracias” .
Partimos do poema IX da serie “Contra Maquieiro” do libro homónimo que Méndez Ferrín publicou en 2005.
IX
Pro houbo un día en que Maquieiro sorriu
e iso foi cando o século XX camiñaba a estarrica-la pata
era que a república dos novos poetas de Iberia
decidira tapar as nefras con dous dedos
para non ventar a fedorencia dos cadavres
[…]
Escollémola por ser esta unha composición metapoética cunha voz lírica que se desculpa por “non estar mellor dotado para a sátira / así literaria como de costume”. Pero si, arremete de forma satírica contra poéticas dominantes nas linguas da Península (sen contarmos o portugués) nas últimas décadas do século pasado “escrita tan chan como abondosa en púcaros” , contra ese “poema ibérico” que “ardeu nos pebeteiros fumegou en círculos / e foi manso coma a burra vella”. Parece apuntar así, no relativo a nós, á poética hexemónica da Xeración dos 80, a un culturalismo para o que xa os Rompentes trazaran aquel “en Grecia, caramba, caramba”. O poema avanza e cóntanos como “de súpeto as palabras foron recobradas e elas eran pedra e carniza intelixente” e como Maquieiro, ao longo de todo o poemario a personificación da usura, “torceu o bico e consagrou toda a súa atención / ás novas tecnoloxías e á desregularización derridiana dos empregos”.
E nestes versos finais, que se complementarán no poema número XX da serie, inclúe ao tempo un motivo inesperado, esas novas tecnoloxías tamén tótem pouco discutido do noso tempo. Velaquí a incorporación do presente nun poemario dedicado, nunha das súas lecturas de maior potencia, a andar o pasado século. E un aviso contundente para todas as traballadoras inmateriais que botamos o día apegadas á pantalla dun ordenador. Amais do eco de Poe, a lectura do conxunto infórmanos de que o pelícano é símbolo negativo.
XX
Proletario non o esquenzas
Maquieiro hogano é plenitude tersa
with plena usura
limpo coma o design
é o resplandor no ecran da computadora
cando apagamos e saímos
non o esquezas
un pelícano dorme na pantalla.
Dese operario con conciencia de si, preso na guerra civil, mariñeiro no Gran Sol, segador en Castela, albanel en Ourense, traballador na vía do tren, sabedor das cousas da natureza pola súa condición herdada de labrego e finalmente vestido de morto cun calzón de penado lemos que “nunca habitou os dominios do pelícano”. Atopámolo na serie “Senecto corpore”, caste de álbum que acompaña a historia dun traballador que atravesa o século XX, desde o miúdo, afastándose da ollada xerárquica, sen épica.
IV
[…]
En todo caso gardarás isto sempre no cavorco da esquerda
do peito, Chiño.
Os días de cachelos viúvos con rustrido e desexo
de lle levantar a saia e lle procurar os sitios últimos
a ela, que che viña co xantar á obra, Chiño.
Neste continuo entre o colectivo e o individual sitúase tamén a poética de Daniel Salgado. Escollemos un fragmento do poema longo que é Éxodo. Hai tamén nel metapoesía: “un relato de carne finalmente aquí e agora, non sabemos se hoxe pero no anaco de nós / que fique após o poema, onde / se outorgue a liña de fuga para escaparmos do poema/”; intertextualidade: “o imperio de non termos sede nin vaso / nin quen cante e porén vento, se cadra, claro, si” ‒lembrando, para subvertelo, aqueles amante, sede e vaso de Álvaro Cunqueiro‒; historia persoal e comunal, xunta a cuestionamento dunha nación con piares no esencialismo ou no nesgo histórico:
[…]
quixemos corrixir o que agora somos
fedellando nos silencios da mamá
e o que nos deron foi aínda unha patria, que é
coma quen estarrica tanto o verso que xa non funciona,
que é
como a froita esa tan bonita co miolo asaltado
polo invasor ou pola manía de collelo todo,
pola manía da nacenza, do afastada que pode aparecer
a estirpe,
do arreguizo das noites no Cono Sur e de que no texto
imponse a Operación Cóndor e
que logo quizais se impoña a travesía do Sinaia,
[…]
Completa esta ollada “Poesía e política”, incluído n’Os poemas de como se rompe todo, versos arrepostos ao sentimentalismo de quen traduciu Ouveo de Allen Ginsberg.
POESÍA E POLÍTICA
Hai tempo xa de case todo e tamén do último verán,
o que vivimos arrimados, con vertixe
de libro de historia, máis ben evitando calor e apertas,
serios porque o impoñen a luz e as condicións obxectivas
da nación, as cancións con zapatos de Woody Guthrie
e o desprazamento das mellores mentes da xeración de noso,
definitivamente contrarios a expulsarmos nada que non sexan
adxectivos, gañados para refacermos un sitio onde estar,
tantas cousas que non cos acontecen na pel pero
que queiman, que estragan, que cercan, que abren,
[… ]
En similar espazo que teima en non separar persoal e común sitúase a poética de María do Cebreiro, que se viu acrecentada en 2008 con dous novos títulos. Escollemos de Cuarto de outono o texto titulado “Siemens” en que se establece unha caste de pulso coa lingua da dominación, co invisibilizado:
SIEMENS
[…]
Os emigrantes non teñen recordos
(primeiro comentario
en nota a pé de páxina
do capital). Esquéceo
Evoca, se es
capaz, os teus pre-
textos. Hache quedar tan
lírico. Sempre se che deu ben
a conmiseración:
os ritos do Nadal,
a intermitencia,
os cables,
todas as estratexias posíbeis
contra as pónlas.
A clase dominante
retén as emocións
e esquece os temas.
[…]
E fronte a un certo discurso sentimental luído e inocuo sitúase tamén o libro Non son de aquí, un conxunto de textos que xuntan amor, identidade e memoria e que traballan contra apropriamentos privatizadores da linguaxe. Arredor das posibilidades de loita anticapitalista e valores humanistas, de cuestións que ocuparon o pensamento de autores entre os que se contan Althusser ou Badiou, comeza o poema que segue:
Speed Dating
A vella discusión
entre humanismo
e guerra ao capital.
O vaso caeu ao chan.
Era tan suave
que ela non quixo
usar a dialéctica.
[…]
Se cadra a voltas coas mesmas ideas anda este poema de Manuel Outeiriño (2005):
SOBRE O HUMANISMO (BREVE)
COMPAÑEIRO, ti tes dous ou tres ollos
logo as patacas vellas
chegarán a valer por tres ou catro
de ti.
(Coda):
Hanche come-la vida
patacas vellas.
E do mesmo libro, como defensa da linguaxe oral, tan importante para un poeta que ten na versión e subversión da frase feita ou nos recursos do plano fónico algunhas das súas ferramentas principais:
CONTRAPALABRA
[…]
Non eramos nin somos o que foi.
O vagallón do pouco que sabemos
é coma o pranto,
volve por nós e líbranos
do encaixe señardoso do terror.
Era bo xa, de vez, amece-la frouxeira.
Fora mellor, aínda, a foula de falar
có ronsel da escritura.
Xiana Arias estivo tamén nas Escrita(s) e falouvos sobre o proceso para un libro de poemas inédito, Acusación. Escollemos un texto do anterior Ortigas (2007).
[… ]
Non me sorrín nunca. Ás veces óese unha gargallada amarga,
a boca pegada e polo peito
parecen saírlles os ósos do corpo.
Non lles fales da simetría dos cadros que hai na túa parede,
dilles que che pesan os ollos e que non dormes ben.
Elas tampouco.
Percorre o libro a imaxe continuada das lauras contestando violentamente á violencia. Dan, as lauras, para contarnos corpos femininos completos, aqueles que unha parte non menor da poesía escrita por mulleres nos últimos anos agochara enredada en veludo, moleza, tensión inocua ou tratados de arte amatoria. Porque tampouco nos discursos feministas pluralidade implica necesariamente vontade emancipatoria que incorpore de maneira efectiva un pensamento igualitario.
A reflexión sobre a fractura entre sociedade rural e urbana, presente nas Ortigas, aparece tamén, desde un lugar parcialmente diferente, na Lupe Gómez que en Azul e estranxeira, o seu libro de 2005, di:
Eu estou nas festas patronais sentindo medo de
que o meu país morra nun movemento
violento.
Hai nesta obra tamén un xeito de escribir sobre o amor antagónica ao veludo, unha pretensión de non negar nunca o corpo que comparte o conxunto da súa escrita, un situarse na desobediencia:
Vivo a vida intensamente como os cans cando
corren ao redor da casa e ladran toda a noite e
molestan.
Na problematización das identidades sexuais centrárase fundamentalmente até o de agora a obra de Antón Fortes que a finais do ano 2008 publicou, a partir de debuxos do ilustrador italiano Maurizio Quarello, os textos do álbum Caderno de animalista. Partíase de darlle unha volta desmitificadora a cadros do canon visual do XX, nomeadamente das vangardas históricas. E Antón Fortes acompañou a liña irónica do pintor, que incluía animais como elementos desautomatizadores en imaxes moi coñecidas, creando textos que atraen cara a si o reflexo das mudanzas que trouxo para a escrita ese período histórico, talvez nun intento de situarse alén da discusión entre Lukács e Adorno arredor do sentido social da vangarda, acollendo rexistros (aínda?) non incluídos na tradición como literarios, entre eles nomeadamente o xornalístico. Os dous enforcados que debuxou Georges Grosz en “O Capital e o Exército deséxanse: un feliz aninovo!” son agora dúas arañas que conversan sobre economía en tempos violentos:
 |
.
FELIZ ANINOVO!
CONVERSA ARAÑA 1 – ARAÑA 2 (Revista Económica)
En tempos de recesión, Araña 2 mantén un bo estado de ánimo.
Araña 1 non refire catástrofes, pero si certas preocupacións.
Coa economía e o gasto militar de fondo, comezamos o ano.
ARAÑA 1 .- … estanflación, déficit comercial, petróleo, construción…
ARAÑA 2 .- Problemas crónicos! Tranquila!
[…]
E a lata de sopa Campbell de Warhol (sabemos con Reixa que non era galego) está enferruxada, ándalle unha mosca arredor e vai acompañada por un tratado con proposicións a conto de lixo, comida lixo e sociedade postindustrial:
LATA DE SOPA CAMPBELL
TRATADO CAMPBELL
[…]
4. O primate antropoide, a sopa Campbell e a mosca son fundamentais.
4.1. O primate antropoide escolle un produto acabado.
4.2. A sopa Campbell é un prato natural.
4.3. A mosca é un insecto que non se pode equivocar.
5. A comida lixo é a evidencia de que todas as moscas non se poden equivocar.
6. Do que non se pode tragar hai que calar.
Esquema: (VVFV) (VVFV) (VVFV) (FFFF) (F) (F).
[…]
Vontade irónica está tamén presente na escrita en soporte libro, dixital, na música ou na compoñente performativa do Leo, o autor do poemario Hai cu que viu a luz en 2006. Con Ginsberg, ve os mellores cerebros da súa xeración “estrompados contra o plinton”, canta con Andrés Dobarro dándolles patadas aos pronomes e dedícallo “aos neofalantes que han ceibar Mátrix”, desautorizando calquera esencialismo relativo á adquisición da lingua. Así e todo, a reparar no feito cotián de cargar bolsas e titular “Conciencia de clase”, cábelle se cadra pouca ironía. Contribúe a situar a poética do Leo nun espazo ideolóxico que camiña entre socialismo e anarquismo.
Do Barro e os pronomes
Para os neofalantes, que ceibarán Mátrix
Pois eu
quixera que deixáranme
ser
Conciencia de clase
Atraveso medio Vigo cargado con
dúas bolsas
Adiántome un home cargado con
dúas bolsas
Somos dos que van cargados con
dúas bolsas
Máquina de guerra, o primeiro libro de poemas de Raida Rodríguez, acaba de ver a luz na editora Estaleiro. Corpos sen órgano, privatización do desexo, apropiación e imposibilidades da linguaxe, desterritorialización, moito do pensamento de Deleuze-Guattari, andan por unhas páxinas guiadas pola hibridación xenolóxica:
[…]
non, non falo de reflectir a dor, tampouco serviría de moito
reflectila. moitas veces a dor, como un corpo sen
órganos, un gato das profundidades do mundo. a facer
continuamente rizoma coa miña sensación de existir.
(soportábao. o formigueiro nas entrañas)
no centro do mundo só hai unha paisaxe, unha paisaxe desas
de tirar pola sanita. con todo o meu amor e a miña
capacidade de resposta.
―fica así o meu corpo liberado da natureza, do instinto?
―se atravesei a porta e matei o gardián,
como é que todo continúa no seu sitio?
Manuel Rivas publicou neste 2009 A desaparición da neve. Del escollemos un texto arredor da memoria familiar, da vida dun carpinteiro atravesada nun silencio estoico. No mesmo volume lemos un poema titulado “Subtracionismo” onde son reclamados para o ben común “a Walter 9 mm. do capitán Líster e a pluma de Machado / o maletín de Walter Benjamin”.
BOH
[…]
Amei aquelamúsica,
o gorgolexar da soidade,
os dedos sinceros a apañar
os dentes do leite que morderon o xeo,
os ósos miúdos do son tumefacto,
os borboriños que abrollaban do chan,
o scat dun jazzman,
dicía: Boh, boh, boh, boh!
Nunca nada pediu o carpinteiro.
Todo o fixo el
coas mans.
Mesmo a sombra para andar
o día de marchar.
Dicía: Boh, boh, boh, boh!
Memoria da República, lembranza familiar e a cidade da Coruña están tamén presentes n’A vella peneira a noite, o libro máis recente de Xabier Cordal. Reflexión sobre o desclasamento ou marxinalidade máis e menos invisibilizada implican nestes poemas unha ollada inevitablemente oposta a algúns dos piares da razón burguesa. Canda isto, un traballo contra a desaparición da experiencia, con Walter Benjamin ou Fredric Jameson, contra a imposibilidade de articular o pasado ou a decisión de dotalo dunha gravidade que o afunda no estatismo:
a ollada fixa
a X.M. Suárez, polo seu libro
O alzamento de 1936 no norte da Coruña
[…]
Levan trapos con gasolina
e póñenos por todo o corredor,
e gritan cabrón, velaí tes,
regalo das mulleres, cabrón,
e a criada e a súa cofia branca corren á rúa
avisar de que viñeran asasinos.
Gustaríame terlle lido esta e outras
obras de historia pé da cama, reconstruír
a súa mocidade, facer un relato
de toda aquela conmoción,
ben ao contrario de quen soña
idades escuras na saga familiar e no marco
da leira pon un campo de gules, armiño e seda,
unha orixe áspera, en Gales ou Santarém,
o máis lonxe posible do berce
como corresponde á burguesía intermedia.
[…]
Oriana Méndez estará aquí falándovos na próxima sesión do ciclo. Neste poema do libro Derradeiras conversas co Capitán Kraft comparecen formas de mutación da usura, desmemoria, linguaxe contundente (apuntando tamén á autocrítica: “mentres pasan as mañás / violetas / e nós, erguendo bandeiras de chantar en ningures”), descrenza de valores do humanismo:
[…]
Dixéranmo,
pero esquecino
e até hoxe vivín nunha navegación pacífica:
criárase agochado, durante o éxodo, nunha explotación
de galiñas
que explican o nacemento daquelas novas especies.
A ciencia fracasara, esencialmente
o coñecemento non encheu as nosas vidas de praceres.
O fracaso é a única responsabilidade do Capital.
O pracer
o pracer.
Como, entón, o meu propio nome?
Como?
Chus Pato
Debaixo de Dziga Vertov hai unha buxaina é o primeiro libro de poemas de Valentina Carro Padín. Titular co nome do documentalista soviético abre un horizonte de expectativas que a obra acompaña. Está inzada de imaxes plásticas, a meirande parte de xinea surrealista, xunta a André Bretón cos cervos de Pero Meogo e o discurso de Rompente. Escollemos o poema desta María Casares queer, que nos recorda a Pilar Beiro que se pregunta no seu último poemario, Bingo, se lle medrará a barba a Rosalía.
No álbum de mulleres do consello de cultura galega non se cita.
pero toda a igrexa parroquial o sabe.
Que María Casares fertilizaba a rexión dos beizos con xurro de
besta mansa
para que lle medrase unha cuberta de vizosa pelame
e que logo vestía medias de seda
e chamaba ó seu timbre
e dicía: “veño a que me córte-lo bigote coma o de John Gilbert”
así, con respiracións de navalla.
Por semellantes terreos fatigosos andan os versos de Claudio Pato, descentrados, autorreflexivos, incluidores de toda canta máis cousa. Desta década, Unha vida de traballo nos bosques do cánabo.
[…]
no que queda dos búcaros todo o seu corpo é mesmo como
unha segunda fenomenoloxía do espírito.
a forma de te trenzar os cabelos
de te entender ao tempo co político dos teus xenitais tamén
dende a altura do trampolín da piscina onde chegas como
de visita vindo dende as cidades nos autobuses.
cousa estrada
Fisis.
COMO O MELLOR XEITO DE SOPORTAR A FÁBRICA.
Non é doado recoñecer no último libro de Antón Reixa, Látego de algas, o poeta que afirmara que “a fotocopia non é o motor da historia”. De ollarmos por caso cara ao autor de Viva Galicia beibe atoparemos unha obra de dicción ben máis acomodada. Algunha traza queda de quen en “Rock in chair” cantaba “my country is the working class”. Da sección “Cabezas de vento”:
[…]
Cabezas de vento celebrando tomas de posesión de poderes inauguracións, clausuras de rituais deportivos, relixiosos
Coincidindo coa comunicación dun despedimento laboral nun espazo pequeno: un individuo dicíndolle a outro “estás despedid@”
Cabezas de vento elegantes de rostros impresionados e como culturais en concertos de ópera e visóns descoñecendo a existencia, persistencia, cortocircuito ao mesmo tempo doutros individuos declarándose o desamor, o rechazo, a negativa do desexo contraditorio
[…]
O considerado primeiro pensador materialista, Tito Lucrecio Caro, que xa ocupara versos de Ferrín n’O fin dun canto, fala nun poema de Plan de fuga, o primeiro libro do tamén novelista Alberto Lema, sobre a historia da dominación. Arrepoñéndose ás supostas limitacións dos realismos, compón unha obra onde se prioriza a posta ao clareo das relacións de poder.
Monólogo de Lucrecio
[…]
A uns compráronnos cun espello
aos máis fortes con auga de lume,
tardaron só unha vida en asimilar
o concepto de propiedade.
E así volvemos para a casa,
sen escudo e sen derrota,
como se houbera algo do que falar,
algo que celebrar nas tabernas
despois de catro copas
e unha canción nostálxica.
Na poética de Chus Pato conflúe de maneira contundente a atención a todos cantos modos de escrita son no mundo. En Hordas de escritura, o terceiro libro dunha pentaloxía que comezara co século en m-Talá, dinos a autora que está o rizoma, entendido como “estrutura que dá abeiro a unha multiplicidade na que caben de vez percepcións lingüísticas sensoriais e de pensamento”. Considera que iso non crea exactamente unha hibridación de discursos (narrativa, dramaturxia, filosofía, plástica, comunicación…) senón unha mutación do poético. A estirpe feminina (as antepasadas de dengue, mantelo e saia), a reflexión metapoética (“así o poema, un sangue que mantén á raia aos defuntos, / que todo o atrae”), metaliteraria e sociolóxica ao tempo (“logo veu o fascismo e por iso ninguén escribiu na miña lingua unha novela como Berlin Alexanderplatz ou Manhattan Transfer e non me veñas co conto de que no meu idioma non hai unha cidade como Dublín”), a poesía como resto a partir do pensamento de Giorgio Agamben para achegarse á idea de humanidade, o kapital killer que colocara no seu libro do ano 2000, percorren de volta este novo paso:
[…]
nós case non temos ruínas, toda a nosa anterior produción agraria é unha ruína, pero dos campos non se di “están arruinados”; se tiveramos ruínas teriamos memoria
teño a cabeza chea de ruínas
sobre a ruína perfílase con claridade a Historia
a ruína é indistinta
abrimos nela unha vea de mineral, un curso nas entrañas
un mito linda entre carne e palabra
un mito Eu
memoria, instante, de inmediato ruína
todas (as antepasadas) somos máis ou menos idénticas
sentimos o trebón da voz no diafragma, o lóstrego do pensamento na bóveda
simias, dilatan a mente
e ti, que me amas.
[…]
a animalidade doméstica de persoas e territorios xustifica que non sexan incluídos na carta de dereitos
este é un punto de vista operativo, afecta á maioría dos humanos e ecosistemas, denomínase biofascismo imperial.
Esta ollada a algúns poemas lidos nestes anos que abriron o século foise enfiando con elos de semellanza, as máis das veces temática. Tratábase, así e todo, de pescudar nunha posibilidade: que eses trazos comúns fagan emerxer unha diferenza, abran a posibilidade de enxergar unha diferenza que crea diferenza, nun sentido oposto a identidade, tal como o emprega por caso Suely Rolnick, se a ollamos inserida no conxunto do noso campo poético. O cuestionamento dalgunhas ideas consensuais, ahistóricas e esencialistas actuantes no campo político, e analizadas neste tempo por investigadores entre os que se contan Isaac Lourido, María do Cebreiro Rábade Villar ou Antón Figueroa, contan nestes textos cun esteo achegado desde o discurso ficcional. Entendemos que problematizar a representación, o lugar da metáfora tal como a situara o estruturalismo ou as relacións de poder fai parte da certeza que Bertolt Brecht recollera no seu diario ao dicir que a linguaxe está aí para condenar os feitos.
*Este texto, con modificacións pequenas, foi lido nas primeiras Escrita(s), na primavera de 2009.
Bibliografía
- ARIAS REGO, X. (2007): Ortigas. Culleredo (A Coruña), Espiral Maior.
- CARRO PADÍN, V. (2008): Debaixo de Dziga Vertov hai unha buxaina. Culleredo (A Coruña, Espiral Maior.
- CEBREIRO, M. do (2008a): Cuarto de outono. Santiago de Compostela, Sotelo Blanco.
- CEBREIRO, M. do (2008a): Non son de aquí. Vigo, Xerais.
- FORTES, A. e M. QUARELLO (2008): Caderno de animalista. Pontevedra, OQO.
- CORDAL, X. (2001): A vella peneira a noite. A Coruña, Baía.
- GÓMEZ, L. (2005): Azul e estranxeira. Sada (A Coruña), Ediciós do Castro.
- LEMA, A. (2008): Plan de fuga. Santiago de Compostela, Estaleiro.
- LEO, O (2006): Hai cu. Vigo, Xerais.
- MÉNDEZ, O. (2007): Derradeiras conversas co Capitán Kraft. Vigo, Galaxia.
- MÉNDEZ FERRÍN, X.L. (2005): Contra Maquieiro. Vigo, Xerais.
- OUTEIRIÑO, M. (2005): É. Vigo, Galaxia.
- PATO, Ch (2008): Hordas de escritura. Vigo, Xerais.
- PATO, C. (2002): Unha vida de traballo nos bosques do cánabo. Vigo, Xerais.
- REIXA, A. (2008): Látego de algas. Culleredo (A Coruña, Espiral Maior.
- RIVAS, M. (2009): A desaparición da neve. Madrid, Alfaguara.
- RODRÍGUEZ, R. (2009): Máquina de guerra. Santiago de Compostela, Estaleiro.
- SALGADO, D. (2006): Éxodo. Vigo, Xerais.
- SALGADO, D. (2007): Os poemas de como se rompe todo. Santiago de Compostela, Sotelo Blanco.
