Thomas Hauser

Identidade, tolemia, Bernhard.

Non se descobre nada novo se se sinala que a procura de sentido, da comprensión dun mesmo e o do mundo que nos rodea foi, e segue sendo, unha das tarefas fundamentais da filosofía. Entender, atopar o sentido ou donalo. Estar no quicio, centrarse, proxectar unha existencia e intentar dirixila cara ao que se considera relevante. Xeralmente, os seres humanos esforzámonos en coherentizar e darlle significación ao entramado de vivencias, percepcións, pensamentos e sentimentos, que, sucesivamente, vannos ocorrendo. Modelamos unha identidade e intentamos, nos sucesivos relatos cos que a artellamos, recoñecernos nela. A intención é, normalmente, buscar a unidade, atopar un núcleo duradeiro que se manteña firme no marasmo imparable de ocorrencias que, non sempre de modo racional, articulan as nosas existencias. Facer un “eu”, ser o “eu” que son. Identificámonos –polo menos o intentamos- con nós mesmos; construímos e conformamos un “eu” que se concreta nunha, coidamos, definida personalidade, que, ademais, debe responder á peticións e esixencias do medio social que habitamos, esixencias que asimilamos e acomodamos, que facemos, en definitiva, tamén parte de nós. Deste xeito inserímonos nunha identidade que se adecúa a un medio social.

Máis non sempre as cousas saen como se quixera. Alén da enfermidade mental –feito que analizaremos brevemente liñas adiante- o “eu” pode, de diversos xeitos, alterarse, crebarse, corromperse. A desidentificación da propia identidade pode xurdir do auto-cuestionamento, de posturas críticas e desacordos co núcleo fundamental que estrutura a personalidade ou a sociedade, ou a personalidade no marco da sociedade. O que se constrúe pode, de feito, deconstruirse, desmontarse. Esta disolución autoprovocada, ou esixida ó confrontarse coas nosas propias esixencias e expectativas en contraste coas dos demais, pode provocar un proceso de fragmentación multiplicador. Pode aparecer un “eu” múltiple –contra a unidade-, alterno –contra a mesmidade-, descoherentizado –contra a racionalidade-; pode aparecer, en definitiva, un non “eu”. A tales formas de desestruturación da personalidade –e avisamos xa sobre o uso interesado, e non analizado suficientemente no texto, do termo estrutura neste contexto- témoslle chamado loucura, tolemia; unha enfermidade, un malestar profundo que pode destruír(nos) e desfacer(nos). Mais tamén pode, se modificamos a perspectiva, se dislocamos o dito e lle damos a volta atendendo aos nosos intereses, ser o punto de entrada dun novo comezo, doutro xeito de ser, diferente, esperanzador, subversivo; porta de entrada a novas posibilidades de ser nós mesmos, liberadas e liberadoras. Fenda que conduce a un outro, outro ser desnormalizado, psicolóxica e socialmente inconsistente mais cargado de potencia política1.

As reflexións que continúan son, basicamente, froito dun intento por situar, dende unha vaga perspectiva teórica, certos textos de Thomas Bernhard que teñen, como núcleo temático fundamental, a loucura. Principalmente, porque a súa obra é un claro exemplo dos procesos de disolución subxectiva que afectan ao humano no contexto que a filosofía caracterizou como Posmodernidade. Os textos bernhardianos están cheos de personaxes entrañables e terribles ao mesmo tempo, fanse xigantes, xenios, magníficos representantes da condición humana sendo minúsculos e patéticos, exemplares da súa disolución. Toda a simboloxía imaxinaria coa que se presenta a loucura concretada no príncipe Saurau e en Paul Wittgenstein, por exemplo. O que se desfai, o que se emborrona, un humano sen rostro, diluído. En total distorsión, amosando unha imaxe fantasmal e deturpada, disparatada, tanto na súa interpretación tráxica como na súa vertente cómica. Convén recordar, neste sentido, como Javier Marías -o escritor que puxo empeño en traducir a Bernhard ao castelán e gran coñecedor da súa obra- considera que a Bernhard hai que lelo con humorismo, filtrando nos terribles sucesos que, por veces, describe, a burla, a sombra cínica que é a que mellor representa certos avatares, senón todos, da existencia humana. El mesmo se considera nunha entrevista2 “un bufón, alguén que fai pensar a traxedia humana dende a comedia humana”. Obsérvese a aparición, non orixinal pero non por iso menos relevante, da tradución da experiencia humana a pura comedia, a representación, aspecto ao que se lle outorgará relevancia nas liñas posteriores que compoñen o noso texto. A realidade ficción, “o mundo verdadeiro finalmente converteuse en fábula”3, o ser humano só nun personaxe. A súa existencia unha bufonada. Unha posible consecuencia do nihilismo.

O que nos atrae da obra de Bernhard son os seus personaxes destrozados. Esas marionetas que loitan, pugnan por lle dar sentido a algo que continuamente se lles escapa. Eles mesmos e o seu mundo. Nese xogo de inaprensión, ao que son reducidas as circunstancias vitais dos máis interesantes personaxes bernhardianos, acaba por poñerse en cuestión a propia capacidade de cuestionar. A racionalidade crébase, o intelecto, que é a mellor arma para sentidificar, son, precisamente, os que se descobren como incapacitados para capacitar. É racionalmente como se amosa a irracionalidade. A cordura pendendo dun fío. A orde sobre a que se sostén a saúde mental tambaléandose, a fenda da autocrítica agrandándose ata alcanzar os piares que a sosteñen, e a catástrofe está servida. Os personaxes bernhardianos son disparatados, alucinados, entre o patetismo e a xenialidade –lembremos o protagonista de Si, ou o de Tala, ou o de O ignorante e o demente, ou o de O malogrado, ou de Hormigón, ou de Extinción, grandes momentos da literatura. Complexos, con mil recovecos, entrantes e saíntes. Personaxes que estando en grandes alturas se asoman –e en moitas ocasións se despeñan- a grandes abismos4. Como el mesmo os cualifica –cualificando así mesmo o mundo que os rodea- repetidamente, seres grotescos.

A lóxica, cal é a distancia máis corta que se debe seguir para ir con coherencia do punto A ao punto B? Organización, aseamento, saúde. Orde. Orde. Razón. Precisión. Eficacia. Calculabilidade. Xeometría humana. As humanas proporcións. O dominio do número. O poder e disciplinamento da cordura, do normal, da norma. O hábito, o cálculo e o xusto medio. En Bernhard, non. Negación do evidente, do obvio. Todo o vixente merece sucumbir. Apertura revolucionaria sen apelar á revolución. Liberación dun dende un mesmo, dende a constante negación. Ser negativamente libre, e alén diso, nada. Independencia. Non sometemento, non aceptación da convencionalidade se pode ser evitada, se un está na contra, pelexando na contra5, facendo boa a sentencia de Feuerbach “canto máis faise por min, tanto menos son eu, e viceversa. En xeral son… algo en tanto non son nada”6. Vivir vagando en vez de reconciliar o mundo cun mesmo. Actitudes implícitas na obra bernhardiana.

O que segue é unha reflexión, que pretende ser filosófica, sobre a tolemia. Que ten que ver con Bernhard? Que ten que ver coa literatura? Trátase dunha reflexión xurdida ao ler a Bernhard, ao saborear a Bernhard. A propósito de Bernhard. Tamén, por que non, na medida minúscula das nosas posibilidades, se trata dunha homenaxe, e como sempre, defendendo “a festa da memoria” para que non se esqueza, e se lea.


  1. FORMAS FILOSÓFICAS DA TOLEMIA

Como sabes, sempre me digo, todo está sempre e sempre está todo na túa cabeza. Todo está sempre en tódalas cabezas. Unicamente en tódalas cabezas. Fóra das cabezas non hai nada7


1.1 A realidade, o coñecemento, a orde. O tolo dende a perspectiva da natureza.

Tentar representar o irrepresentable. Nunha frase de Trastorno dedúcese a imposibilidade, para Bernhard, de representar o pensamento, sendo, este, un algo que flúe incontrolable nun marasmo, nun tumulto de múltiples formas que se intentan organizar contraéndoas, usando o signo como mecanismo materializable de contracción e como procedemento concretable de posible representación. Úsase o pensamento para dar coherencia, para ordenar, para comprender e explicar. Úsase a racionalidade como a facultade propicia, ben para desenmascarar a conexión vinculante entre as cousas, facendo do aparente caos un todo integrado que se aparece como mundo; ou ben como instrumento de construción dun conxunto imparable –presente continuo- de circunstancias particulares e individualizables que, aplicando unha serie de fundamentos, se queren lexitimar.

Dáse un intento de organización, de coherencia, realízase unha actividade desveladora ou dadora de sentido, dependendo de onde nos posicionemos epistemoloxicamente falando: asumindo ora unha postura realista –obxectivista-, ora unha postura idealista –subxectivista-, pero a intención ben sendo a mesma. Acadar sentido. Procurar unha guía de amarre e agarre coa que debuxar un entorno o máis definido e definible posible. Substraerse do pánico de non entender o que sucede regateando o sufrimento de non ser entendido. A razón debe ser correlativa á realidade (principio de adecuación, de correspondencia). A orde que desencadea o adecuado funcionamento do entendemento dá efectivamente conta do que está a suceder tanto no meu interior coma fóra de min. Saúde. Inserción no plano do real-racional. As cousas están no seu sitio. Everything in it´s right place -Radiohead-. Xustiza grega.

A aplicación dos axiomas que lexitiman o correcto funcionamento do pensamento. As leis da racionalidade: principio de identidade, principio de non contradición, principio do terzo excluso, principio de causalidade -e máis…-. Seguir as regras que estipulan o encadeamento correcto entre enunciados e proposicións: o modus tollens, o modus ponens, o siloxismo disxuntivo, as leis de Morgan, a lei do absurdo –e máis…-. Partir dunhas premisas, e seguir as regras con decoro e tan fiel e estritamente, como recomendaba Descartes, que se asegure a interconexión dedutiva necesariamente na conclusión que se procuraba, e que non quede máis, felizmente, que aceptar esta como verdadeira por cabalmente lexitimada. O triunfo da razón. A certeza, a verdade, o nexo causal necesario. Fiabilidade, seguranza, terreo firme e fortemente asentado. Avanzar por unha senda desbrozada -por un camiño chan- nun día soleado.

O ámbito da predición. Se existe unha racionalidade capaz de atopar o sentido ou de dar sentido -dá o mesmo-. Se existe unha orde que pode ser explicitada e atopada. Se existe a posibilidade de intervincular isomórficamente realidade e pensamento, entón o humano está capacitado para prever, dende determinadas condicións, a aparición de determinados fenómenos no futuro. Existe unha orde da que se pode dar conta matematicamente, seguindo a lóxica do cálculo, da cuantificación, da regularidade, en definitiva. Existe unha constante, unha normatividade implícita no devir dos acontecementos, e é entón cando se pode anticipar aquilo que vai acontecer. Se o saber é posible, e se a estrutura da razón conecta co real, pódense prever os sucesos futuros, e o que é mellor aínda, actuar sobre eles, planificar. Será lícito artellar estratexias de actuación que modifiquen o futuro atendendo a determinados intereses, calculando. O coñecemento exacto do que ocorre enunciarase baixo leis, que funcionarán como expresión explícita do darse do real.

Se nos fixamos, estamos utilizando como categoría indiscutida –non tematizada- até o momento o Real –con maiúscula-, a Realidade. Estamos presupoñendo, facendo unha hipótese, de que existe unha estabilidade implícita baixo o que existe, subxacendo a aquilo que ten existencia. Un algo que a caracteriza, que a define, e que a razón atopa, precisamente para comprendela e para darlle sentido. Dáse algo no que existe, nos seres que son, que o humano aprehende, que é o auténtico ser e que permite, polo tanto, lexitimar o seu coñecemento. Validar a aprehensión que o humano realiza del.

O estraño, o paradóxico case, é que para que se posibilite tal lexitimación racional humana do seu propio coñecemento, vaise ter que presupor tamén, no que hai, no que existe, no que se dá, unha certa estabilidade que sexa o reducto último e definitivo, o fundamento da súa existencia. É entón que aparece a posibilidade de considerar o auténtico ser das cousas como esencias (formas, ideas, substancias; principios base sobre os que asenta a metafísica tradicional). Conxunto de características inmutables e necesarias que obrigadamente ten que ter algo para ser o que é. Cada cousa ten unha Natureza: un conxunto de trazos esenciais que definen o que é. A Natureza tense, dáse con cada ser, é innata. Perténcelle a tódalas cousas que, de feito, existen. E esta Natureza define, e polo tanto, delimita. Isto é: pon límites, pon fins, acota. É, por certo, neste coto onde a razón do humano entra en xogo para poder representar o real e obter, entón, coñecemento.

Pero resulta que, ao igual que todo o resto do existente, o ser humano tamén ten unha Natureza que o define. Un conxunto de trazos irrenunciábeis, innatos, que establecen aquilo que é. Hai unha esencia humana que se pode atopar, que se pode coñecer, que se pode representar de feito, por exemplo, co concepto, co concepto humano. Nel inclúese aquilo que obrigadamente o humano ten que ser. Debe ser. Obrigatoriedade. Deontoloxía. Necesidade. E, entón, violencia (Vattimo, por exemplo, considera que esta é a única posible definición de violencia en filosofía: a obriga derivada da asunción da existencia dun ser obxectivo, cunhas características que o definen e se deben respectar8). Existe un humano cuns trazos, que podemos atopar, definir. E o humano ten que ser dacordo a eses trazos. Hai unha norma, unha lei que estipula a Natureza humana. E se hai norma, hai normalidade: a adecuación a eses trazos. O interesante é que observemos a vinculación directa entre ontoloxía e epistemoloxía con antropoloxía e ética –e, aínda que non o temos desenvolto, pódese intuír, así mesmo, a posibilidade de lexitimar unha organización social, unha política, estreitamente ligada a tales fundamentos-, e como o xeito de entender ou construír as primeiras, determinan o marco de posibilidade de realización das segundas-.

Podemos obter, pois, a partires do dito a primeira definición da tolemia ou da loucura: aquilo, aquel, que non se adecúa á natureza humana obxectiva. O diferente que non acepta a norma, que racha con ela, coa orde, coa necesidade, coa lei (natural). E basta simplemente non cumprir con algúns dos trazos que teñen definido cal vai ser o canon que modele o ser ser humano. Ese se desliga do obrigado, é un anormal, e un outro diferente. É un estraño. É un raro. É o descoñecido, o imprevisible, o ilegal –recordemos que o que se coñecía era o regular, o estable, o inmutable, o lexislable, entón-. E por iso hai que separalo, botalo fóra, excluílo. Ou, senón, asimilalo, normalizalo, sometelo. Controlalo. Control e disciplina como estratexias de reprodución do normal cara á represión do diferente. O alterno, como posible vía de apertura ao subversivo, é marcado coa traza do silenciamento. A potencia emancipatoria, creativa, inconformista –crítica coa forma actual-, desprázase á marxe; ou fuxida e resistencia ou aceptación resignada.

Primeira figura do tolo: o que se desliga da natureza humana estandarizada9.

1.2. O tolo e a cultura. Posicións, roles, papeis: a norma.

Cada home que vexo e cada humano do cal escoito algo, o que sexa, próbanme a absoluta inconsciencia de toda a especie, e que esa especie e a Natureza enteira son un engano. Comedia. Como se dixo en tantas ocasións, o mundo é realmente un escenario no que continuamente se ensaia. Onde sexa que miremos vemos un continuo aprender a falar e aprender a ler e aprender a pensar e aprender de memoria, aprender a enganar, aprender a morrer e aprender a estar morto que ocupan todo o noso tempo. Os seres humanos non son máis que actores que nos representan algo que coñecemos. Persoas que aprenden un papel, dixo o príncipe.”10

Xa vai tempo, porén, dende que o ser humano se deu conta, ao respecto de si mesmo, que a súa constitución, o seu chegar a ser plenamente tal, necesita ser completado cun conxunto de información que pouco a pouco vai adquirindo a medida que se vai socializando. Lema da antropoloxía cultural, “o ser humano non nace como tal, senón que se fai”, o ser humano é unha construción na medida en que internaliza coñecementos, habilidades, valores, pautas, técnicas, normas, linguaxe… que van modelando, a medida que se van adquirindo, o seu ser. O ser humano, como sabemos, cultívase, trabállase, confórmase a medida que adquire a cultura da sociedade á cal pertence, a través de complexos procesos de aprendizaxe.

Non é tarefa deste texto profundar nos mecanismos de construción e configuración sociocultural que predeterminan o ser humano –produción de subxectividades-, e que alteran a súa natureza -ata tal punto que é, de feito, imposible separar a natureza da construción e adquisición de cultura, de tal xeito que en moitas situacións tal separación conceptual só ten relevancia dende unha perspectiva puramente analítica e epistemolóxica, pois á hora de entender o ser ser humano debe aparecer como obrigatoriamente implícita a noción de constitución e construción cultural-. Non obstante si nos interesa subliñar e remarcar que o humano adquire o seu ser, está ligado inescusablemente a mecanismos de endoculturación11.

O individuo aprende roles como un actor aprende o guión que o vai levar a identificar o seu personaxe de ficción. O humano instálase nunha ficción ao asumir un papel que está por el mesmo, xa que lle impón unhas estruturas de comportamento aprióricas e definidoras do ser que pasa, entón, a ser. A vida pasa a ser unha mascarada, un teatro de máscaras12.

É posible que sobre dicir, en tanto se aparece como obvio e innecesario, que un dos fundamentos básicos do benestar persoal é a pertenza e integración no grupo, por dicilo doutro xeito, a adaptación a unha esfera social en todo caso preexistente a un mesmo. Pódese afirmar que a asunción e a adquisición dunha identidade social, dunha personalidade integrada no grupo esixe da constitución dunha personalidade definida a nivel biolóxico-psicomotor, a nivel afectivo e emocional, e a nivel cognitivo, adquirindo as categorías mentais e os prexuízos -entendidos como estruturas de precomprensión que me capacitan para interpretar e explicar o contorno- adoptados polo grupo ao cal se pertence. Ou o que é o mesmo, a coacción e obriga impulsada pola necesidade de adoptar uns esquemas de comportamento, de pensamento e de valoración impostas pola cultura é o que permite manter unha estabilidade mental e psicolóxica, así como capacita para entender e describir a realidade e cargala de valor moral. A integración sociocultural é saúde. A adaptación evita a anomia, a incomprensión, a soidade, a enfermidade, en definitiva. A normalidade –a aceptación da norma (social)- é o espazo de radicación da tolemia, convertida en lugar de conflito, de rebeldía, de trauma de negación dun ser si mesmo. Novamente everything in it´s right place. Estar san é estar ben colocado, situado adecuadamente na estrutura social. O conflito é, en cambio, desprazamento, alteridade, diferenza. Punto de ruptura, de colisión, de choque entre o esperable e o novidoso.

Filosoficamente falando, segundo lugar da tolemia. A desconexión cos vínculos sociais. A creba coa cultura á que se pertence e que permitiu ser o que se é. A conciencia do control biopolítico sobre a propia existencia por parte da cultura que donou, precisamente, a existencia. Dualidade do que libera, permite pensar e comprender, e reprime. Espazo da escisión e o desdobramento co que pretende someter ao amplificar a marxe de influencia a tódalas esferas da vida. Novamente, fuxida, resistencia ou asimilación e sometemento.


1.3. Identidade e personalidade. Un en si mesmo – O encontro dun consigo mesmo.

O ser humano ten un ser que se corresponde coa Natureza Humana, conxunto de características que definen aquilo que necesariamente ten que ter un humano para efectivamente selo. Tal Natureza obrígao a ser dun determinado xeito de ser (biopolitización)13.

O ser humano se culturaliza, aprende a ser ser humano. Completa a súa forma –formación- adquirindo pautas cognitivas, emotivas e condutuais que lle ensinan a pensar, a sentir, a comportarse. Existe unha lexislación, unhas pautas normativas que regularizan aquilo que vai ser considerado correcto, apropiado. Ser humano que acepta a norma, que se integra, que se adapta. Un ser humano que está a gusto no seu entorno, que se amolda e se afai, que asimila e se acomoda. Un ser humano normal (biopolitización).

Presupomos, para unir ambos elementos, que as normas, patróns validados de pensamento, sentimento e conduta responden á racionalidade propiamente humana. De feito foi o esforzo conxunto e colectivo da razón humana –proxectada en tódolos individuos particulares que colaboraron na súa realización- o que configurou o mundo tal e como o entendemos. A razón creou a orde, a razón creou a realidade, polo menos a realidade humana. É por isto que a realidade humana é racional. Razón e realidade coinciden, a segunda é a suma dos diversos despregues dinámicos da primeira. O individuo plenamente inserto nesta realidade racional é un claro exemplo da propia razón. O individuo atopa sentido, posto que en verdade, a realidade, o ten. O que ocorre é por algo, o que se fai é por algo, o que vai acontecer está predeterminado polo que aconteceu: o principio de razón triunfa o principio de causalidade rixe o efectivo acontecer do universo, a orde está instaurada.

Demos a volta. Xiremos. Modifiquemos a perspectiva. Un individuo san é aquel que acata a norma; un individuo enfermo, un tolo, aquel que non.

Diagnose da enfermidade: diferenza, a alteridade, o ser doutro xeito de ser, o subversivo. O perigo do que cae fóra do estandarizado, do común entendido como vulgar, o habitual, o homoxéneo. Loucura como espazo de heteroxeneidade, de negación da uniformidade. O tolo que racha coa razón, co razoable, co lóxico, co necesariamente derivable. O tolo que nega a cuantificación, a regularidade matematizable que desexa encorsetar e con elo someter. O tolo que abre a porta ao inesperable, ao imposible, ao que cae fóra, á marxe. O tolo é o marxinal, o apartado, o non igual, o non “eu”. Outro, outra cousa, outro ser. Alguén que vai pola contra, que representa a contra, que é contraditorio –paradoxal, non dominado polos principios racionais habituais-. O tolo como o irracional. E o que non segue a lóxica habitual é impredecible, e por tanto difícil de dominar. Aí está o seu perigo. O tolo é perigoso, non sei por onde sairá, non sei como actuar ante el porque non sei a que aterme, e entón me sinto perdido, dubido. O tolo atoula, fai atolar ao outro, o desitúa, o descoloca ao estar el mesmo descolocado ao non deixarse colocar. Non responde, inquire. Procura, mostra a inconsistencia, a disolubilidade. Trastorna. O tolo é trastorno, cambio, é outro.


1.4. Breve exposición da tolemia dende unha perspectiva neurolóxica.

Todos temos períodos en que non existimos: só parecemos existir. Ás veces a existencia real e a existencia aparente dun ser humano mestúranse dun xeito que resulta mortal14

A enfermidade mental é un brutal atentado ao máis íntimo do ser humano. Ataca a mesmidade –o ser un si mesmo-. O enfermo mental atópase enaxenado, alienado do seu propio ser, por iso é moi complicado que recoñeza a enfermidade. Como sentirse enfermo na propia esencia do que un é, sinte e concibe? Se un se perde a si mesmo, é imposible identificarse como enfermo porque o que está afectado é a propia identidade e o recoñecemento da mesma. O humano que sabe que sabe deixa de saberse a si mesmo.

Consideraremos a enfermidade mental como vinculada directamente a un funcionamento erróneo do cerebro, cuxa expresión nos procesos mentais provoca fallos tanto nos propios procesos de pensar coma nas condutas asociadas a eles. A enfermidade mental ancorada no cerebral.

Partimos dos seguintes supostos (Kandel15) :

– Todo proceso mental deriva de operacións cerebrais.

– Os xenes e os seus produtos, as proteínas, son un dos máis importantes factores das interconexións entre as neuronas e os detalles do seu funcionamento –polo que se deduce que un dos máis importantes factores asociados ás enfermidades mentais é xenético-.

– As combinacións de xenes contribúen á conformación da conduta, a súa vez esta – e os factores sociais- poden influír na expresión dos xenes a nivel cerebral, alterando as súas funcións e os seus circuítos.

– A aprendizaxe pode forzar cambios na expresión xenética, provocando novos patróns de conexións neuronais.

– A psicoterapia é efectiva en tanto pode, a través da aprendizaxe, fomentar cambios condutuais que muden a expresión de xenes, conexións sinápticas e estruturas neuronais que repercutan, a súa vez na propia conduta.

As neurociencias recoñecen hoxe que non existe aínda un marcador biolóxico claro que delimite as enfermidades mentais. O recoñecemento das enfermidades mentais segue baseado na aparición sintomática de condutas sociais aberrantes.

Clasifícanse, basicamente, as enfermidades mentais en dous grupos: a esquizofrenia e a depresión –con múltiples subtipos en cada unha delas-.

A esquizofrenia é un trastorno devastador da mente que afecta aproximadamente ao 1% da poboación. É, en gran parte, un trastorno hereditario, aínda que os factores ambientais son relevantes para a súa expresión e curso clínico. Os seus síntomas supoñen alteracións en case todos as funcións cerebrais:

Di Andreasen16, na esquizofrenia vense afectadas “a percepción (alucinacións), a secuencia da fala e o pensamento (aloxia), a claridade e a organización do pensamento (disgregación), a actividade motora (catatonia), as emocións (embotamento), a habilidade para buscar e experimentar gratificación emocional (anhedonia), as habilidades para iniciar e completar unha determinada conduta para a obtención dun obxectivo determinado (avolición). Porén, por unha banda, non todos estes síntomas se presentan nun paciente concreto e, por outro, ningún é patognomónico (o termo patognomónico utilízase para denominar aqueles signos (manifestacións visibles) ou síntomas (manifestaciones non visibles, subxectivas) que, se están presentes, aseguran que o suxeito padece un determinado trastorno) da enfermidade. Unha análise inicial da diversidade dos síntomas podería suxerir que nesta enfermidade participan múltiples rexións cerebrais”.

Un dos sistemas cognitivos máis afectados na esquizofrenia é a atención, mecanismo básico para que o humano poida ser consciente tanto de si mesmo como da realidade que o rodea. Deste modo, pódese considerar que todos os trastornos descritos vincúlanse dun xeito ou outro con deficiencias nos sistemas atencionais. A atención funciona como un elemento integrador e unificador dos distintos ingredientes que compoñen a totalidade das funcións mentais –cada acto de conciencia é resultado dun agrupamento funcional de neuronas distribuídas por toda a cortiza cerebral-. É unha hipótese plausible considerar que o que falla no esquizofrénico –en distintos graos e en distintos niveis de complexidade- sexa o cerebro –moitas veces non a nivel de sistema, senón a nivel de certos elementos simples, moleculares-. O fallo do cerebro do esquizofrénico situaríase nas operacións vinculadas á construción de conxuntos neuronais que subxacen a cada acto de conciencia –hipoactividade (menos actividade) da cortiza frontal que repercute na activación deficiente das cortizas prefrontal dorsal e cingulada –asociadas á planificación e á intencionalidade da acción-. De tal xeito “a alteración funcional das conexións entre estas dúas áreas do cerebro poden dar lugar a elaboración anormal do pensamento e da linguaxe nos enfermos de esquizofrenia”17. Como resultado o enfermo fáltalle capacidade de concentración e focalización da atención –tanto dirixida a dar conta dun estímulo sensorial como para cohesionar un razoamento- que deriva en interpretacións e expresións anormais.

Da depresión, a outra gran enfermidade psiquiátrica, só sinalaremos que se trata dun trastorno na reacción emocional do enfermo que provoca insomnio, anorexia, cambios nas funcións dos ritmos do día, dificultade para concentrarse ou pensar, sentimentos de desesperanza e culpa… O paciente depresivo íllase do entorno incapaz de sentir nada pracenteiro no que acontece ao seu redor. As forzas anúlanse provocando a carencia de estímulos incluso para realizar as actividades básicas de supervivencia. Como consecuencia delo o paciente perde a autoestima e é habitual o pensamento de morte e o intento de suicidio. Moi brevemente significar, dende unha perspectiva neurolóxica, que –ao igual que na esquizofrenia- é probable que tales síntomas sexan explicados –polo menos en parte- a unha disfunción –hipofunción- da cortiza prefrontal medial e dorsolateral e a fallos –aumentos de fluxos cerebrais- en areas do sistema límbico, fortemente asociadas á comprensión emocional da información sensorial e cognitiva.

Por último indicar ao respecto dos trastornos maníaco-depresivos –tamén coñecidos como bipolaridade-, que estes consisten en saltos descontinuos entre momentos maniáticos –normalmente asociados a episodios de euforia, creación de grandes –e a miúdo delirantes- proxectos, exaltación emocional e ansiedade; con outros momentos semellantes a un cadro depresivo, que levan ao enfermo a unha baixada absoluta do seu nivel de autoestima e a ideas recorrentes de morte e suicidio.


2.1. Crise (d)e identidade.

Cada un de nós aprende continuamente un (seu) papel, ou varios papeis, ou tódolos papeis imaxinables, sen saber para que (ou para quen) os aprende. Ese escenario teatral é un tormento e ninguén considera un pracer o que pasa nel. Non obstante, todo sucede nese escenario de xeito natural. Continuamente, porén, se busca un director de escena. Cando a cortina se levanta todo ten terminado.18

Se un se deixa guiar polo natural –no sentido do obvio, do coherente, do lóxico, isto é, do que corresponde, do que ten que ser-, se un se comporta dacordo ao adecuado, o habitual, o acostumado, o establecido, o normal –sometido a norma, en definitiva…- parece que se atopa a salvo de calquera interferencia que poida derivar en problema, en crise.

Se te deixas levar polo que supostamente es, o que supostamente debes ser, podes estar seguro case con certeza total de que vas poder levar unha vida tranquila, sosegada, sen alarmas nin sorpresas. Mais en certo sentido, se se reflexiona, tamén parece clara a obrigada certeza, a modo de conclusión, de estar vivindo nunha especie de cárcere, nunha existencia de opresión onde a natureza e a norma se tornan os criterios de definición externos que delimitan as posibilidades existenciais. Ser o que se é, ser o que se ten que ser: obriga, coacción, violencia. Control. Disciplina.

Nesa fenda é pola que pode xurdir a dúbida, a crítica, a posta en tela de xuízo. A crise de identidade xorde no momento en que un cuestiona os fundamentos sobre os que está construída a propia mesmidade. Por que un é como é? Un ten que ser precisamente o que é? De feito, eu son aquilo que quero ser? Teño elixido, efectivamente, o meu ser? Podo elixilo? En tanto son o que son, cantas posibilidades de ser “eu” deixei de ser? O conxunto de adxectivos cos que podo representar a miña identidade identifícanme? Méntenme? Engánanme? Ou me din a verdade…? A miña identidade, a miña personalidade, poden cambiar? Ou eu son así, sempre o fun e sempre o serei? Este que son hoxe é o mesmo “eu” que fun no pasado e o mesmo que serei no futuro? Ou son un montón de múltiples “eus” diferentes, alternos, que sucesivamente se dan nun perpetuo presente e que só teñen o fundamento da súa unidade na crenza de que tal unidade de feito existe? –Hume-. Onde queda o meu “eu”, onde está? É o meu corpo? É o meu cerebro? É o meu espírito, a miña alma, a miña mente?… En que actos dos que cometín me recoñezo? Cales son efectivamente “eu”? Os actos nos que non me recoñezo, a quen pertencen? Se hai actos nos que me recoñezo, entón hai un “eu” co cal me recoñezo… En que consiste entón ese “eu”? Son, non son… é aí a cuestión.

A posibilidade da crise xurde coa dúbida, coa crítica, coa posta en tela de xuízo. A crise en si dáse cando o xuízo acaba en veredicto: culpable. Cando un non se recoñece a si mesmo no que cre que o constitúe, no que considera que o define, no que ten feito, no que fai, no que pensa, na súa rutina. Cando un non cre ser o que os outros din e pensan que é. Cando non concorda aquilo que a un lle gustaría ser con aquilo que de feito se é. Cando non se adecúa nin tan sequera o que a un lle gustaría que lle gustase co que de feito a un lle gusta –metapreferencias-. Cando se pon en xogo, incluso, o fundamento do criterio que se está a utilizar para realizar a propia crítica do que se é, do que se quixera ser, do que se deixou de ser sendo o que se é –Fausto19-, etc.

Cando ocorre isto último estase poñendo en crítica a propia razón –construída, dada, innata, isto nestes intres non importa tanto-: a capacidade que sustenta e sobre a que se eleva a autoridade para lexitimar os mecanismos de formación, conformación e posible posta en dúbida do que se é. Lugar de posibilidade de aparición do irracional, como outra lóxica –habería que discutir o estatuto lóxico do que intenta rachar precisamente coa racionalidade (ou con certo tipo de racionalidade, posibilidade por tanto e apertura a outros posibles xeitos de entender e practicar a razón como espazo de discusión), e con iso a posibilidade de discutir en termos lóxicos, racionais- que escapa ós criterios de coherencia aceptados segundo a tradición, o costume, a norma, o “natural”… -Nesta posibilidade de apertura á discusión sobre o “dionisíaco” nietzscheano ou o “inconsciente” freudiano-.

Fricción de consciencia, brecha ou punto de fuga no que se inserta de plano a posibilidade do crebarse do edificio que é a propia identidade. Lugar de desidentificación, de acceso á escisión dun outro, ou de múltiples outros que poden comezar a desgaxarse da primixenia unidade que se mantiña ergueita a través do sentido, da significación e da coherencia implícita na totalidade de actos que se sintetizaban, en último termo, na apreciación do un “eu”. Síntese derradeira de conciencia, organizadora e ordenadora de tódolos rexistros operativos do ego. Do ser si mesmo, do ser un mesmo.


2.2. A perda (d) e identidade.

Un nunca sabe quen é. Son os demais os que lle din a un quen e que é ¿non? E como isto un o escoita millóns de veces na súa vida, por pouco que esta sexa longa, acaba por non saber en absoluto quen é. Todos din algo distinto. Incluso un mesmo está sempre cambiando de parecer20

Escisión do eu. Apertura a múltiples posibilidades de ser si mesmo. Desconformidade co que se é, que propicia a aparición da alteridade inserida no propio núcleo interno do que até o de agora se consideraba só un. Un agocha outro(s).

Análise. Desmonte. Deconstrución. No sentido de mergullarse nas distintas operacións, actividades, construtivas e creativas que derivaron na conformación da identidade fragmentaria –e fragmentada- actual. Operar observando, do presente ao pasado, as distintas mediacións sen orixe, nin finalidade, coas que aparentemente se desexaba obter o sentido. Mais un só se atopa cunha traza, unha marca que remite a outra, e así indefinidamente, auscultando un fundamento que nunca aparece, nin pode aparecer, de xeito definitivo. Estratexia lóxica que se substrae á propia lóxica.

O “eu”, a identidade, amósase como algo fragmentario, disoluble, dende a perspectiva que nos ofrece a súa propia constitución ontolóxica –mecanismos de posta en dúbida desa síntese integradora que chamamos identidade-, e tamén dende unha posición epistemolóxica –límites da capacidade cognitiva –racional- para poder dar efectivamente conta do que é e constitúe a propia identidade.

Ontoloxicamente: o ser sometido ao tempo. Recordamos a Heráclito de Éfeso: o ser que é, é e deixa de ser ao mesmo tempo. Continuamente estamos sendo e o acontecer tal fenómeno continuamente estamos sendo outro. Outros. Outros seres –nós- que tamén somos nós. Ou, o que é o mesmo, o “un” atópase cos múltiples “outros” que tamén conforman o seu ser (estratexia dos ortónimos en Pessoa21: a identidade escindida, diversas voces que falan no seo dunha mesma “mesmidade”). Xustificación ontolóxica do trastorno múltiple de personalidade. A figura do dobre, o triple, do múltiple nun mesmo “eu”.

Epistemoloxicamente: continuación da argumentación. Se o ser está sometido ao tempo e é e deixa de ser, acéptase tacitamente a negación do principio de identidade –un é diferente a un mesmo (A≠A)- e o principio de non contradición –un pode ser e deixar de ser ao mesmo tempo (A e non A)-, claves, bases e fundamentos da lóxica racional occidental. Dedúcese delo a inestabilidade intrínseca sobre a que se sostén a lóxica –a racionalidade- occidental e, téndoo en conta, a posibilidade de apertura de validez a outros tipos de lóxica, se cabe expresalo de tal forma, irracionais22.

O irracional, no sentido que estamos manexando , instálase na propia constitución da identidade. Cura de adelgazamento desta que se torna fráxil, inconsistente, feble, se se quere -ontoloxía feble, ontoloxía do declinar, pensamento feble23-. O humano detúrpase, desfaise, desintégrase, desmóntase, como dixemos, nunha heteroxeneidade plural aberta e flexible.


2.3. Retorno. Procura da mesmidade na alteridade. Montarse e desmontarse ciclicamente.

Procedo dunha mestura moi interesante, por dicilo así, son un corte transversal de todo”24

Como reconciliar? Como operar para recuperar o dominio, o autocontrol, a posibilidade de retomar as rendas do “eu”? Asumir a propia Natureza? Volver ó mito das orixes? Retomar a tradición? A cultura propia e tribal? Asumir, en cambio, a multiplicidade, a contradición, o trauma?

Por acadar unha conclusión positiva25: esta desintegración fragmentaria é precisamente o xerme e a posibilidade dun novo renacer continuo. Dunha proxección instantánea a un presente e un futuro que se amosa como único horizonte realizable de existencia. Manterse na continua reinvención dun mesmo; volta que flexionada en si mesma,-reflexión-, aceptada a imposibilidade de manter unha estabilidade constitutiva, asume o esvaecemento continuo sobre a recreación continua. “Soñar sabéndose soñando” dicía Nietzsche. Condición mortal, que instala a súa aposta na propia caducidade que permanece alerta, coa capacidade subversiva e creativa ben pegada ás costas pois todo pode ser doutro xeito respecto do que foi. Alteridade, diferenza, espazo para o outro, para o inesperado, para o que pode parecer inasumible, incoherente, incalculable segundo as nosas habituais leis lóxicas. Deixar espazo para a aparición e o dar lugar do imposible –o que Derrida denominaba acontecemento-. O atolado, o aloucado, o anormal, como forma de contradición, de resistencia. Como mecanismo de subversión, de non aceptación resignada. Como espazo, aínda, de loita. De mellora, como espazo no que localizar a utopía, o non realizado –non en sentido teolóxico, nin escatolóxico-. Como lugar, sen espazo –desterritorializado– no que ancorar o por vir –novamente en sentido derridiano-, lugar do que parece imposible asumindo só como válidas as acotadoras normas da racionalidade tradicional, da norma.

Tolemia como espazo de construción, de creación, de novas posibilidades, aínda non sidas, de ser.

 

1 O non “eu”, reticente á asimilación, á sumisión aos mecanismos de control e disciplinamento sociais. A potencia política entendida como recuperación da capacidade subversiva, e nese sentido, aínda se se quere, revolucionaria, en tanto escapa ás estratexias e ferramentas de acomodación e silenciamento propias das sociedades tardomodernas contemporáneas.

2 Pódese consultar en www.thomasbernhard.com.

3 NIETZSCHE, F.: El crepúsculo de los ídolos. Madrid, Alianza, 1989.

4 A lectura da obra de Bernhard lembra en moitísimas ocasións a Nietzsche.

5 Por certo que en Bernhard algunhas das máis divertidas anécdotas da súa vida, algunha delas –como o episodio da recollida do premio nacional de literatura austríaca- recollidas no Sobriño de Wittgenstein, amosan a súa loita privada contra o recoñecemento asimilador da súa obra.

6 FEUERBACH, L., citado en LÖWITH, K.: De Hegel a Nietzsche. Madrid, Katz, 2008.

7 BERNHARD, T.: Trastorno [Trad. ao castelán de Miguel Saénz]. Madrid, Alfaguara, 2008, p. 161-162. A tradución ao galego, e as que seguen, feitas polo autor.

8 Ver en, por exemplo, VATTIMO, G.: Etica dell´interpretazione. Torino, Rosenberg & Sellier, 1989.

9 Apréciese como aínda hoxe operan abundantemente este tipo de argumentos para fundamentar posicións coartadoras de certas liberdades e dereitos adquiridos democraticamente, en tanto atentan contra unha orde naturalmente establecida. Ocorre sempre que se tenta ofrecer unha posíbel solución a problemas antropolóxicos e éticos dende posición relixioso-mitolóxicas. Mais compre significar que sempre que se apela a unha orde xeral natural –e tal orde tamén pode ser descuberta pola ciencia, fanatismo do neopositivismo, estase situado en posicións Fortes, seguindo a terminoloxía vattimiana, e por tanto dogmáticas, senón mesmamente fanáticas.

10 BERNHARD, T.: Trastorno. Ed. cit. p. 158.

11 Entendemos tal concepto como o proceso polo cal a xeración máis antiga transmite as súas formas de pensar, coñecementos, costumes e regras á xeración máis nova. Transmisión da cultura interxeracional. A endoculturación baséase, principalmente, no control que a xeración de máis idade exerce sobre os medios de premiar e castigar aos nenos. Cada xeración é programada non só para replicar a conduta da xeración anterior, senón tamén para premiar a conduta que se adecúe ás pautas da súa propia experiencia de endoculturación e castigar, ou polo menos non premiar, a conduta que se desvía destas (dualidade do concepto: replicante como aquel que reproduce acriticamente o anteriormente pautado; e replicante como aquel que replica, que renega, que non acepta á lixeira, sen poñelo en dúbida, tales pautas externas e anteriores a el, o que nos achega máis ós nosos intereses, por outra banda… Recordemos os replicantes de Blade Runner, eran seres que querían ser seres humanos pero que non o eran, imitacións en partes melloradas, en parte empeoradas, menos esperanza de vida, etc… Practicamente a totalidade das pautas culturais –de conduta, pensamento e valoración- as asimila o individuo de xeito intuitivo e a nivel práctico máis que a través de procesos organizados e sistemáticos de aprendizaxe. As razóns que o explican, dous principalmente, estriban en que, en primeiro lugar, o ser humano xa dende que nace está absorbendo información e aprehendendo o seu ser, é dicir, vai adquirindo coa información que recibe o seu ser individual, e, por outra banda, a información cognitiva e condutual que vai asimilando se lle presenta baixo a forma organizada de modelos complexos, o que denominamos roles sociais, que se corresponden coas diversas posicións que se poden ocupar no marco da sociedade. Obsérvese a predefinición de modelos ríxidos que funcionan a modo de categorías, arquivos de ordenamento, onde cada persoa vaise encadrando, adoptando o seu ser, a medida que ocupa varias posicións no marco do sistema social. Sabemos que a cada posición se lle adecúa un rol, ou tipoloxía de condutas predeterminadas e regulamentadas socialmente. Adoptar un rol significa aceptar un papel, e como tal implica unha serie de comportamentos directamente asociados a ese marco de identidade superposto naquel individuo que efectivamente o está a representar. Dáse un acordo implícito, de case que obrigado cumprimento, polo cal a persoa se asume como actor e representante do papel que “decidiu” (deixémolo entre interrogacións, ou comiñas) interpretar (neste sentido investiga o estruturalismo, precisamente, o sistema de estruturas, antecedentes e posibilitadoras do ser ser humano en sentido kantiano, que preconfiguran a súa posible existencia, en tanto un debe adecuarse, acomodarse e asimilar o marco de actuación, as regras de xogo, se se quere, en fin, xogar; neste caso se un quere integrarse nese complexo denominado mundo humano, e ser efectivamente, un ser humano normal).

12 O que compre sinalar é que mentres o actor se transforma conscientemente noutro ser, no personaxe, o individuo, (ímonos a deixar de eufemismos) nós, imos adquirindo as pautas cognitivas e condutuais rólicas dun xeito intuitivo e espontáneo, o que noutra terminoloxía denominariamos inconsciente. Tal aprendizaxe da nosa identidade –individual e social- nos pasa practicamente inadvertida, de tal xeito que a asunción –interiorización- dos diversos roles sociais que configuran, conforman –tomamos forma- o noso ser se nos amosan como o desenvolvemento lóxico da nosa natureza adquirida, máis que como elementos coactivos e coartadores que a sociedade –a endoculturación- impón sobre nós. O suxeito queda diluído. Adoptamos un papel, seguimos nesa esfera un argumento que constitúe o tema básico da nosa vida, e, porén, crémonos libres polo menos de ser nós mesmos, de pertencernos a nós mesmos, no sentido en que hai algo, precisamente a identidade, que é un reducto autónomo do que nós mesmos nos autodotamos e que define, en definitiva o espazo da autoconciencia. Mais, en que medida o individuo constrúe a súa propia autoconciencia en tanto reflexo das actitudes e xuízos que os outros impoñen sobre el? En que medida incluso a nosa valoración e configuración da nosa mesmidade –se é que isto en verdade existe- é produto –produción-, obxecto logo de conformación social? En que nivel, en realidade, necesitamos precisamente da adecuación a tales modelos que nos pertencen –que somos- sen pertencernos –sen selos-?

 

13 Imperativo categórico, obrigacións deontolóxicas, conxunto de condutas e comportamentos que atenden o ser propio do humano, o seu ser auténtico, aquilo que o separa e o diferenza do resto dos seres: a razón, a racionalidade, o entendemento, a conciencia, a autoconciencia –sapiens bis-. Grazas a razón o ser humano pode plenificarse, maximizarse, atopar o conxunto de accións propias a súa elevada condición. O ser humano será aquilo que é.

 

14 Bernhard, T: Trastorno. Ed. cit. p. 164.

15 KANDEL, E. R.: “A new intellectual framework for psychiatry”, Principles of neural science. New York, Mc Graw Hill, 2000, citado en MORA, F.: Cómo funciona el cerebro. Madrid, Alianza, 2002. P. 192-193.

16 ANDREASEN, N. C.: “Understanding the causes of schizophrenia”. Science 194, 1999, citado en MORA, F.: Cómo funciona el cerebro. Madrid, Alianza, 2002. P. 194.

17 MORA, F.: ed. cit. p. 197.

18 BERNHARD, T.: Trastorno, ed. cit. p. 158.

19O mito faústico é representativo do conflito entre o ser efectivo e o ser posible. En tanto un é o que fai, o desenvolvemento da súa existencia, elixindo ou padecendo -agora isto non é relevante-, deixa de ser as outras posibilidades de ser que nun principio estaban abertas antes de elixir-seguir unha determinada opción-. Fausto quere ser todos os seus “seres” posibles. Iso é o que Mefistófeles lle ofrece: a satisfacción da súa mesmidade a partir da apertura de múltiples posibilidades de desenvolver os múltiples “eus” que leva consigo. Apetito faústico, mais é posible? Pensemos todo instante como un punto de realización e de irrealización: ese, o que se está sendo, e, ao mesmo tempo, ese que deixa de ser todo o demais: infinitude. Cada intre abre unha infinitude de “non eus”, de “eus” que puiden ser e que non fun, e que xamais serei. Arrastrar o “non sido” e “o sido” que queda na memoria. Por iso un é, mais tamén é todos os seus silencios. Ver en GOETHE, J. W.: Fausto. Barcelona, Planeta, 1980.

20 BERNHARD, T.: Maestros antiguos. Madrid, Alianza, 2003.

21 Pessoa escíndese a través da súa obra. A súa obra é escisión, fragmentación de si. Tódolos autores que escreben –el mesmo baixo diferentes xestos, baixo diferente “eus”- os libros de Pessoa, amosan a multiplicación exponencial que vai acumulando ao longo da súa –doutros- experiencia vital. Desdobramento de personalidade, personalidade múltiple, e cada persoa xurdida da multiplicidade multiplícase. Esquizofrenia racional. Xogo de multiplicacións que remata só na morte (posibilidade que remata coa posibilidade de tódalas outras posibilidades, que xa salientaba Heidegger). Ver en, por exemplo, PESSOA, F.: Libro del desasosiego. Barcelona, Círculo de lectores, 1982.

22 Pode entenderse entón porque Parménides, Platón, Aristóteles e en xeral todos os grandes metafísicos da historia do pensamento occidental –racionalistas, ilustrados, románticos, positivistas…- necesitaron como correlato implícito ás súa teorías soster a existencia dun algo existente, un substrato real de índole universal: esencia, forma, idea, substancia, que non estivera afectado, en definitiva, pola acción irremisiblemente devastadora do Tempo.

23 Ver, por exemplo, en VATTIMO, G.: La fine della modernitá. Milano, Garzanti, 1985.

24 BERNHARD, T.: Maestros antiguos. Ed. cit. p. 66.

25 Bensaïd, por exemplo, acada unha conclusión ben diferente á proposta. Segundo Bensaïd o suxeito feito po, o suxeito posmoderno, é o perfecto branco para os mecanismos depotenciadores propios da contrarreforma capitalista exemplificada na globalización actual. O humano sen forza, derrotado pola súa non pertenza, pola súa desclasificación, atópase sometido á mercantilización e á cosificación representativas das nosas sociedades alienantes occidentais. Nada mellor para o capital que un suxeito debilitado e escindido. As posibilidades de emancipación descansan sobre a recuperación dun suxeito centrado, con plena conciencia de clase, posuidor de potencia política. Sobre o sinalado ver, por exemplo, BENSAÏD, D.: Elogio de la política profana, Barcelona, Península, 2009.