Sobre a produción de subxectividade endebedada

Algo no que todas as especialistas (non só) económicas parecen concordar é en que a chamada “financiarización” da economía supuxo unha das últimas transformacións relevantes do capitalismo. Nós imos propoñer a lectura deste proceso desde unha categoría decisiva que hoxe se converte xa en urxente e global: a débeda. E para iso apoiarémonos na última obra do filósofo italiano Maurizio Lazzarato: La fabrique de l’homme endetté (Paris, Amsterdam, 2011).

lazzarato_fabrique

Lazzarato parte da seguinte tese: a financiarización non é tanto unha modalidade de financiamento dos investimentos como un enorme dispositivo de xestión das débedas (persoais e públicas) e, xa que logo, da relación acreedora-deudora. Por iso Lazzarato non fala de “finanza” senón de “débeda” e “interese”. Non é senón a relación entre a acredora e a debedora a chave de todo o proceso das finanzas.
Outro punto importante a resaltar, de entrada, é que as finanzas non van ser un exceso de especulación que se podería regular se houbese vontade (por parte de, por exemplo, un Estado ou un conxunto de Estados) nin a expresión da avaricia do ser humano (como sen ruborizarse ilustrarían moitas conservadoras: “é a condición humana”, repiten con cinismo). As finanzas non son máis que unha relación de poder. «A débeda é a finanza do punto de vista do debedor que debe reembolsala. O interese é a finanza do punto de vista dos acredores, propietarios dos títulos que lles garanten beneficiarse da débeda» (Lazzarato, p. 23). Deste xeito arguméntase como o corazón estratéxico das políticas neoliberais é xustamente a fabricación da débeda, que non é algo negativo que impida o crecemento senón, ao contrario, o motor económico da actualidade. Por iso a fabricación da débeda é o desenvolvemento da relación de poder entre acredoras e debedoras.

Desde logo, a multiplicación da débeda a nivel global dáse a partir da aparición do que outras chaman “financiarización mundial”. Un dos principais motivos é o derrubamento do sistema de Bretton Woods (vixente de 1944 a 1971, cando Nixon declarou a inconvertibilidade do dólar en ouro e viceversa). Como explica Andrea Fumagalli, «co paso a un réxime de cambios flexíbeis, o nivel de incerteza sobre os pagos internacionais crece de modo exponencial, especialmente nun contexto de fortes oscilacións das taxas de cambio. Esta situación favorece a actividade especulativa a través da compra-venda de divisas internacionais e, ao tempo, fai máis arriscada a solvencia das transaccións comerciais entre países» [Fumagalli, A.: Bioeconomía y capitalismo cognitivo. Madrid, Traficantes de Sueños, 2010, p. 48]. É dicir, o tipo de cambio fica ao arbitrio do mercado.

A primeira consecuencia disto é a multiplicación exponencial da cantidade de billetes impresos cos riscos evidentes de desvalorización e de sobreacumulación dos mesmos, algo que non afectaba soamente aos EUA senón, entre outros, aos países da OPEP.

Segundo a soada teoría de David Harvey da “acumulación por desposesión”, o capitalismo soporta os seus desequilibrios producindo axustes espazo-temporais que se fan cargo da sobreacumulación, ben de capital, ben de forza de traballo. As alternativas non son máis que a depreciación do valor dos mesmos ou, como alternativa, que eses excedentes se absorban. Os axustes son espazo-temporais porque se levan a cabo mediante expansións xeográficas que contan necesariamente co tempo no sentido de que son investimentos feitos a longo prazo (por exemplo, os investimentos que se fixeron na África subsahariana e en América Latina nos 70 e que foron o comezo da súa débeda externa).

Este foi o camiño mediante o cal, a través da manipulación do crédito e das prácticas de administración da débeda, as administracións gobernaron impulsando axustes neoliberais. O Fondo Monetario Internacional (FMI) cobre á administración e asegura que os países paguen a través de axustes estruturais, eufemismo que agocha a privatización dos bens comúns, levando consigo unha nova “reacumulación”.

Pois non outra cousa son os plans de “austeridade” que a troika (FMI, Banco Central Europeo, Comisión Europea) impoñen aos países da Europa do sur (Grecia, Portugal, España, Italia): privatización e liquidación dos bens comúns.

Poder, control, subxectividade

Deste xeito ten lugar o xiro da conversión dos cartos en débeda e da débeda en propiedade. E por iso, volvendo á tese de Lazzarato, o crédito, a débeda, e xa que logo a relación acredora-debedora, constitúen unha relación de poder que implica modalidades específicas de control e produción da subxectividade.

Chegados a este punto é onde Lazzarato avanza respecto á concepción foucaultiana de homo aeconomicus, pois onde para Foucault o concepto agochaba o feito de que a persoa consumidora producía acotío (a súa propia satisfacción), para Lazzarato o que agocha é o deber que a consumidora ten de restituír a débeda contraída. Deste xeito a nomenclatura empregada por el é a de l’homme-endetté, é dicir, o humano-endebedado. Para Lazzarato, «a relación acreedor-debedor superponse ás relacións capital-traballo, Estado de benestar-usuario, empresa-consumidor, e transforma aos cidadáns, traballadores e consumidores en “debedores” (Lazzarato, p. 28).

A partir de aquí Lazzarato abre unha liña de análise de corte moral a partir da lectura da Xenealoxía da moral de Nietzsche, baseada na explicitación dunha “moral da débeda”, onde o par “esforzo-recompensa”, clásico no ámbito laboral, pasaría a ser substituído pola moral da “promesa” (honrar a débeda) e a “culpa” (por habela contraído). De feito Nietzsche lembra como a palabra alemá Schuld (culpa) provén de Schulden (débedas), inaugurando unha moralización da débeda que inclúe tanto a desempregadas como a traballadoras como a poboacións enteiras. De aí que cando o goberno alemán tacha ao pobo de Grecia (e do sur de Europa en xeral) de “parasito” mostra en todo o seu esplendor a violencia da culpabilidade que supura a economía da débeda. Do mesmo xeito os media, políticas ou banqueiras non transmiten máis que unha mensaxe: “sodes culpábeis”.

Así vemos até onde chega o proceso de produción de subxectividade: unha é libre mentres a súa vida sexa compatíbel co pago da débeda contraída. Deste xeito ensínase desde o principio a vivir coa débeda. E esta operación encadraríase, seguindo esta liña, na do biopoder ou a biopolítica, referíndose ao control férreo da vida.

Lazzarato postula que a débeda é o carácter xeral das relacións de poder actuais do capitalismo. Inclúe a todo o mundo, pois até as que son tan pobres que non poden acceder a un crédito deben pagar os intereses a través do pago da débeda pública (mediante as condicións impostas pola troika e os gobernos, que afectan á vida de toda a poboación); pois até os Estados que son tan pobres como para non poder dotarse dun Estado de benestar deben pagar os intereses. Lazzarato chega a asegurar que «cada novo bebé francés nace xa con 22.000€ de débeda» (Lazzarato, p. 29).

En base a iso, seguindo a Deleuze (quen á súa vez segue a Nietzsche), asúmese que verdadeiramente é o crédito –e non o intercambio– o arquetipo das relacións sociais (que, xa que logo, son desiguais desde o comezo).

Crédito, débeda e promesas

Pois, que son o crédito e a débeda? Non son máis que unha promesa de pago. E un activo financeiro (acción, obrigación)? A promesa dun valor futuro. E estes conceptos (promesa, valor, futuro) tornaranse fundamentais no obxectivo das relacións de poder, que non é senón fabricar unha subxectividade capaz de manter unha promesa, e capaz de recordala, de ter memoria, é dicir, capaz de levar no seu interior a relación acredora-debedora.

A promesa implica memoria e esta fai que o fundamental sexa a confianza (en devolver a débeda, debido á suposta confianza que a acredora depositou na debedora). E a memoria non é soamente do pasado senón tamén do futuro, pois iso é o crédito, a promesa de restituír a débeda nun futuro.

Así, a débeda é tempo. E os intereses da débeda implican e supoñen un traballo futuro que dea os froitos para pagalos. Deste xeito unha perde o dereito que tiña sobre ese tempo futuro, que pasa, xa que logo, a estar colonizado. Desaparece toda opción de decisión e aparece a percepción de vivir nunha sociedade sen tempo, nunha sociedade na que nada pode ocorrer.

E esa apropiación tamén chega a todo aquilo que o soado Welfare conseguira transmitir: fundamentalmente seguridade. Unha das derivas actuais a este respecto é a transformación do mesmo (que entre outras cousas aseguraba un salario cando unha estaba desempregada) en Workfare (é dicir, o deber de traballar sen salario cando unha está desempregada). Esta deriva provén seguramente da xeneralización coa que os Estados promoveron a noción de “emprendedora” (opoñéndose con iso ao que sería o outro polo do conflito, o do dereito, por exemplo, a unha Renda Básica de Cidadanía).

Así vemos como entra en xogo a biopolítica, pois a estratexia é facer que a persoa, a vida da cidadá, a súa subxectividade, se adapte á oferta de emprego de cada momento, converténdoa en capital humano. A noción de empregabilidade axusta a vida das persoas coa posibilidade de engrosar as listas do paro: ser-empregábel leva consigo unha serie de actitudes, comportamentos e estilos de vida que deben ser acordes ao mercado. En caso contrario, a persoa nunca accederá a un emprego.

Por outra banda, o feito de fabricar emprendedoras, como tanto lle gusta repetir aos gobernos actuais, leva consigo o asumir os riscos da economía neoliberal sobre as súas propias carnes. Como dicía Foucault, e recorda Lazzarato: facer de si-mesmo unha empresa. Con iso dáse o paso que Deleuze afirmaba da sociedade disciplinaria á sociedade de control, onde nesta o control se interioriza no individuo: é produción de subxectividade controlada.

Por iso a débeda é infinita –sentenza soada de Deleuze– e coa infinitude chega a culpabilidade por non poder pagala. Así, convértese tamén en “débeda interior”. Se Nietzsche puña o acento na débeda que temos desde a orixe do cristianismo (débeda ante Deus, culpabilidade polo pecado orixinal e a expulsión do paraíso: unha débeda interior transcendente), en Deleuze a débeda materialízase no capitalismo como débeda inmanente. É dicir, a valorización capitalista pasa a ser infinita, no movemento do capital que se autovaloriza e, grazas á débeda, supera os seus propios límites.

Concluíndo, o crédito (como arquetipo das relacións sociais) parte do desequilibrio, o desaxuste e a desigualdade, por iso no devir do capital a débeda se torna infinita a través da continua autovalorización que o capital fai sobre si. A débeda non é senón o motor actual do capital e o feito de non poder pagala non é senón unha consecuencia do mesmo. Esa certeza é a que leva á produción e control férreo da subxectividade endebedada e á (de)formación dos corpos (tanto individuais como colectivos, tanto usuarias como cidadás ou Estados). A única pregunta que cabe facerse é: É posíbel a resistencia?

 Sören Hauser

Este artigo publicouse en castelán no número 56 de Pueblos – Revista de Información y Debate, abril de 2013.

Uso de cookies

Este sitio web utiliza cookies para que usted tenga la mejor experiencia de usuario. Si continúa navegando está dando su consentimiento para la aceptación de las mencionadas cookies y la aceptación de nuestra política de cookies, pinche el enlace para mayor información.

ACEPTAR
Aviso de cookies