Brais Arribas
Un ancián desgrañado, nú, cos ollos perdidos, concentrado e absorto na actividade que lle esixe morder, desgarrar e tragar o brazo dunha figura inerte, deslabazada, descabezada dun neno, un rapaz sanguinolento atrapado no banquete do voraz monstruo que xa vai tempo rematou ca súa vida. O fondo escuro. O vello zampa o rapaz apresado morto xa entre mans que se saben garras. O fondo negro, tebra baleira na que se acomoda suspendida a escea, o ancián, o asasino caníbal, o neno engullido. A noite se mostra roxa sobre os párpados que caen cando os ollos se pechan.
O cadro “Saturno devorando a un fillo” pintado por Francisco de Goya entre 1819 e 1823, pertence a chamada serie das Pinturas Negras. Trátase dun óleo sobre revoco que foi trasladado finalmente a lienzo, xa que pasou de decorar a Quinta do Sordo a intentar ser vendida por un banqueiro belga que, o non conseguilo, a donou o Museo do Prado madrileño onde hoxe pode contemplarse.
Saturno na mitoloxía romana era un deus da agricultura e das colleitas, que se identificou co deus grego Cronos. Sendo fillo de Urano, deus do ceo e de Tellus, a terra, o derrotar o seu pai acorda co seu irmán Titán a posibilidade de reinar baixo unha condición: que mate a toda a súa descendencia para que o trono pasen os fillos do irmán maior. Saturno emparellado con Cibeles cumpre co acordado. Sen embargo Cibeles logra salvar a un afortunado, Xúpiter, que xa crecido reta o seu pai o que vence, tendo como consecuencia paradoxal que con elo precisamente, perpetúase a dinastía de Saturno no canto da de Titán.
Na mitoloxía grega Crono, en cambio era un dos titáns, descendentes primeiros de Xea, a terra e de Urano, o ceo. Tras derrotar o seu pai alcanza o goberno dos deuses. Coñecedor da profecía que sinala que será derrocado por un dos seus fillos os devora sendo recén nados. Enganado por Rea a súa muller, un dos seus fillos sobrevive, Zeus, quen xa crecido toma cumprida venganza do seu pai, chegando nalgunhas versións a abrirlle o estómago para que vomitase aquelo que tivera previamente tragado.
A interpretación clásica da obra entende que Saturno, ou Crono, o deus de Tempo, é implacable con cada unha das criaturas que no seu seo se van conformando. Calquer ser, é decir todo aquelo que é, acaba por deixar de ser, devorado polo Tempo que o consume, o esnaquiza, o fai corromperse na medida que o ser se expande. Nós, suxeitos temporais, sometidos a corrupción, temos como única certeza a limitación intrínseca da nosa existencia que se afoga, a medida que inexorable cada segundo remata. Trátase dun cadro no que prima máis a melancolía e a tristeza, polo tempo pasado, polo que se foi e se deixou de ser, que a crueldade, o terror, do asesinato dun pai a un fillo: é necesario que o noso pai nos consuma, pois somos fillos lexítimos da finitude, tal é a nosa condición de existencia, tal é o xogo que obrigadamente tense que xogar.
Parménides, uns cantos anos antes de que Goya representara o asasino tempo, consciente da paradoxal situación do ser, que está sendo mais na medida en que é, deixa de ser, enuncia como intrínseco o ser temporal, o ser sensible, o ser corporal, a negación do principio lóxico de non contradicción. O ser sensible repugna tal axioma. Un ser que é non pode ser e deixar de ser o mesmo tempo, porque tal feito implicaría instalar o plano do non ser no ser, co cal a realidade, o ser, deixaría de ser pensable por contradictoria. A realidade sen embargo parece ser que pode pensarse, ou polo menos parece ser que existe algo así que daremos en chamar pensamento que intenta reflexionar, ademáis de, cabalmente de sí mesmo, dunha realidade que se lle mostra allea o seu ser. O Outro, a alteridade. O pensamento no seu labor, intenta autorrealizarse dende unhas condicións que él mesmo establece como válidas: pode pensarse o racionalizable, o que está sometido a razón, o que cumpre coas condicións que a razón impón como necesarias precisamente para poder investigar o respecto. O que se mostra como irracional, non susceptible de ser estudado dende a razón, non pode logo pensarse. Ou pode pensarse o impensable?. Só se poderá pensar o pensable, é o ser temporal non é pensable pois non cumpre a primeira das regras básicas do pensamento, a non contradicción. O ser sensible por contradictorio queda fora da república do pensamento. Como o pensamento sí é posible terá que ter obrigadamente un obxecto sobre o que actuar, algo, xa que logo, que non sexa sensible. Algo intelixible, máis como lle daremos en chamar? O ser, o que é, o que auténticamente nunca pode deixar de ser, so pena de ser contradictorio e non pensable. Inaugúrase o tempo do SER, da ontoloxía, da metafísica máis recalcitrante que como sabemos herderá Platón, Aristóteles, e xa nun fío marcadamente continuísta toda a tradición occidental impregnada nesa inasible mezcolanza que o medievo sintetizou ca nova tradición hebráica-xudea, e que culmina na concepción tecno-científica da contemporaneidade. O ser é un ser forte, é un ser non sometido o tempo, e por tanto non sometido a corrupción. É algo infinito, sen fin, sen limitación, presente nunha orde de escala ontolóxica superior o sensible, nun plano ideal ou formal. A realidade auténtica pasa a ser forma, esencia, algo inmutable que sempre está sendo porque precisamente, o ser necesita ser sempre, e ser sempre igual o que é. Pódese concluir que a inmutabilidade instálase no fundamento da cultura occidental.
Sen embargo, e case como se dixeramos por embruxo, outro autor, Heráclito, contemporáneo de Parménides, descoñecendo o pensamento do de Elea, inaugura, a súa vez a historia da deslexitimación da inmutabilidade do ser. O sabio grego sostén que o ser que é, é o ser sensible, o ente, aquelo que ten ser, aquelo que está sendo (o evento). O ente, ou mais ben os entes, están suxeitos o devir, o cambio, a necesaria mutación. Ser so é transcorrer, mudar, deixar de ser a medida que o tempo vai sendo porque a cada intre que pasa os entes son outra cousa, a alteridade do ser é connatural o ser. É dicir o Outro é mesmo un mesmo: sempre se é outro ser do que se ten sido e sempre se será un ser diferente do que se é. Tal é a súa esencia, precisamente a carencia de esencia. As cousas se conforman a medida que se mostran como diferentes na medida en que precisamente existen. É dicir a existencia precede a esencia, porque un so é o que de contado está sendo (Sartre quizáis rematou por ser un portavoz heraclíteo). A reactualización que pretenda comprimir en verbas o mesmo feito de ser está hipostasiando algo que non deriva en contido algún. O concepto prende no baleiro do que xa foi, a significatividade está sempre chegando tarde, dado que o que ocorre se autodevora. É Saturno un asasino atroz dunha realidade diferente a si mesmo ou a deriva necesaria na que todo ser se encontra sempre engarzado? Acaso non somos logo o Saturno de nós mesmos?
O principio da non contradicción será un axioma lóxico, unha obriga que todo o pensable ten que cumplimentar, máis o corporal, que a cada momento sucédese nunha contínua modificación parece que non lle afecta dado que, a cada segundo que transcorre, o incumple sen ningún rubor. Cabe logo que o pensamento racional non poida dar conta do que sucede na realidade sensible? Parece que o sensible non pode ser pensado se se respetan con toda pulcritude as categorías lóxicas que en teoría rexen o funcionamento do pensamento. A realidade sensible é xa que logo irracional. O que fai irracional precisamente a realidade é o feito do devir, o transcurso inexorable do tempo. O tempo polo principio lóxico de transitividade, (nova paradoxa: estamos argumentando racionalmente a deriva irracional da realidade cando nós mesmos estamos insertos na realidade, ou eso gosto de pensar, que como se acaba de sinalar é irremisiblemente irracional. O racional sérvenos pois para asegurar o irracional) é o que fai entón a realidade irracional, o tempo é o fundamento da historia do desfundamento, dado que todo o edificio do fundamento elevouse sobre o pilar do Ser. O Ser o ter que deixar de ser xa non pode soster nada, porque nada permanece inalterable nel. O Ser ten que ser evento, acaecemento, ocorrencia.
Dispomos por un lado dun Ser forte, unitario, fóra do tempo, perfecto no senso de rematado e comprimido en sí mesmo. Un Ser inalterable, non susceptible de ser xerado nin corrompido, un ser que sempre ten que ser e que sempre é. Só dende un Ser de tal alcurnia se pode elaborar Coñecemento. O auténtico coñecemento só poderá selo da auténtica realidade. De feito o coñecemento pretenderá corresponderse co que auténticamente se é, e o que se é como dixemos tense sempre que ser, é pois eternidade. O coñecemento elévanos o territorio da eternidade, nos fai mesmo eternos. Parece que se establece como o medio, o mecanismo adecuado para permanecer, alónxándonos da molesta finitude, que como mínimo remata con nós, acotando a nosa existencia a un leve intre, un mero instante. O coñecemento se establecerá pois como a senda propia para a inmortalidade. É necesario, dado que o humán ten que ter acceso a auténtica realidade e esta non é sensible, algo propio de seu que lle permita precisamente alcanzala. Algo que non sexa corporal, que non sexa sensible, algo inmaterial, incorruptible a súa vez. A alma, que complementa o corpo, cumprirá con tales requerimentos, o ser humán é máis ben alma, entendendo como tal aquela parte espiritual do humán que sempre é, que dota de vida o corpo, o anima, pagando o prezo de estar engaiolada nel, sufrindo o castigo da irrealidade máis pugnando bravamente por voltar a súa patria, o lugar que lle pertence e a que pertence. Enganada polo somático, que lle oferta praceres, que a marea con desexos loita para alcanzar a súa emancipación no intelixible, no mundo que auténticamente é. O contacto co Ser, como acabamos de indicar só pode realizarse a través do coñecemento (ou da Salvación, ben místico-relixiosa, ben de natureza moral).
Ser e coñecer vincúlanse nun apaixoado romance que ten como froito dos seus devaneos a Verdade como filla lexítima. Tal será o obxectivo de toda investigación, dar conta da verdade do ser, éste móstrase se somos capaces de desnudalo analíticamente. O ser se nos aparece, se nos desvela, se nos descobre se damos co que auténticamente é, é dicir se damos ca Esencia de cada ser. Entón tal ser será verdadeiro, non nos engana dado que atopamos a súa inalterabilidade, o que permanece sempre sendo e que o coñecemento quere solidificar, momificar, como acusa Nietzsche, nun concepto que pase a estar para sempre xa en nós. O Universal, o Necesario, a Idea, a Forma, a Substancia, a Esencia, o Concepto. Xenerales do Ser. Todo pensamento forte adora o Ser, porque se atopa na Verdade perfectamente instalado. O seu lema pasa a ser a seguranza, a certeza a súa actitude. (Eu son o que son). A Razón é a realidade e esta é a razón. Ámbas despléganse nun ritual dialéctico, tal como o atribulado Hegel deu en explicar. O Ser é o que ten que ser, porque non se pode ser doutra forma máis que da forma en que se é, porque o ser ten a súa propia maneira de comportarse, así debe ser o ser, como efectivamente é. A Realidade cobra sentido, todo ten significado obxectivo e obxectivable racionalmente. A razón impón o orden, pero non un orden calquera senón o auténtico orde do ser.
Unha grande fortaleza se erixe: Ser, Esencia, Verdade. Máis ainda, se as cousas son o que son respondendo a unha orde intelixible de Ser, cada ente ben dotado dunha natureza intrínseca que o define e fai que sexa tal e como ten que ser, existe pois unha obxectividade implícita en todo ser, hai que ser o tipo de ser que se é. Polo tanto tense que, como obxectivo principal, atopar o tipo de ser que se é e unha vez resolta a cuestión comportarse de acordo a esencia que precisamente tense definida. É por elo que existe un tipo de conducta adecuada a cada tipo de ser. Existe un deber ser obrigatorio que responde as características que tiveron que ser especificadas con anterioridade. O ser humán é un tipo de ser, o único ser que pode elaborar Coñecemento, é dicir é o único ser que ten contacto coa Verdade do Ser. Ademáis o ser humán como o resto dos seres, ten un modo obxectivo de ser que responde a súa natureza intrínseca, que é por outra parte, Eterna. O humán ten que comportarse de acordo a súa esencia, o que autenticamente é, para así responder as esixencias que a Verdade do Ser lle impón. As esixencias que a Orde Eterna Natural impón. Quedamos en que o ser humán é auténticamente alma, dado que esta pertence a realidade espiritual, inmaterial e eterna, a auténtica realidade, a inmutable, non sometido o tempo. O humán tense que esforzar en maximizar o seu auténtico ser, deixando de lado todo o que poida molestar a súa plena realización (deixando de lado pois todo o relativo o corporal, que se corrompe, o corporal que desaparece; o corpo: Todo pensamento forte repugna o corpo, o terreo do falso, do corrupto, do que non se sabe moi ben como ten que comportarse porque nel impera o cambiante. Os sentidos nos enganan, dado que nos mostran a irrealidade, o que en Verdade non é. O que non é que nos leva a tumba. A morte da que se debe fuxir porque ese non o espazo do Ser (pero da morte non se pode fuxir…, quen nolo ven a recordar? O vello Goya, nolo ven a recordar…)).
Hai unha Orde externa o humán que lle dictará entón o modo válido de proceder, o cal permitiralle orientar a súa conducta cara a plena realización do seu ser. Hai unha Verdade de ser que se alcanza, ou máis ben que debe ser alcanzada, de xeito racional, pois só tal facultade lle permite o humán dar conta do Ser. Existirá así un código normativo de carácter moral, externo o propio humán, o cal terá que obedecer se quere chegar a ser o que autenticamente é. A moral é obxectiva e obxectivizable, pero sen embargo se lle mostra o ser humán como unha pesada carga que lle impón rixidamente unha serie de pautas que se axustan a unha orde, que acarrea a propia orde do ser, e que o humán debe acatar obrigadamente, xa que de optar por non facelo estaría contrariando a totalidade do real, indo contra natura. A deriva lóxica da ontoloxía forte establece unha moral que Nietzsche deu en chamar de escravos. O Ser e a verdade do Ser, conforman unha ríxida orde, todo ser tense que someter a esta orde. O ser humán tense que someter a este orde. O ser humán é un ser sometido. O ser humán é un escravo da ríxida orde do ser. O ser humán na ontoloxía forte, e no reino da Verdade, faise un ser débil.
Débil, porque se lle dicta dende unha orde externa a sí mesmo a súa conducta, porque ten unha obriga, unha gran obriga!: toda o ámbito relativo o Deber Ser. O humán é unha necesidade a cumprir, un proxecto xa proxectado. Alguén que non se pertence máis que para realizar o prescrito. Débil porque só lle queda colocarse no seu sitio a espera de ser xulgado por unha autoridade que o trascende, que lle premia ou lle castiga ca salvación ou a condea eternas. Débil porque non ten máis remedio que ser o que se espera que sexa, o que ten que ser, dado que só hai un ser específico para él. Atado na rixidez, encadeado na Orde, momificado na calma absoluta do eterno que o conforma e lle impulsa a ser un ser predeterminado, un ser absorto no cumprimento dun destino xa por sempre prefixado e nunca fixado por él mesmo, un ser atado a obriga, a necesidade, un escravo, en definitiva do ser si mesmo. (canto máis forte é o Ser, máis débil se torna o humán). A ontoloxía do Ser tórnase un mecanismo de poder, un instrumento de dominación, que diminúe as capacidades do humán, o facelo feble, enfermizo, predisposto a vasalaxe normativa que lle impón unha Verdade que debe descobrer. Un camiño xa feito que o humán transita tendo moito coidado de non saír a beirarúa da dúbida e do cuestionamento, da incerteza e da inquedanza. A rúa do desfondamento onde as pernas temblan, onde se abren abismos que son trampas, onde os nenos e as cousas desaparecen sumidas nas tebras, do que vai pasando sen remedio da claridade a máis profunda noite. Onde o que anda só o fai a tentas, aventurando unha resposta que o último que pretende é precisamente que sexas certa. Onde hai un monstruo que o devora todo, incluso a súas propias crianzas…
(Pero quenes son estes maestros da desfeita? Quen pode preferir o caos, a morte e a destrucción máis absolutas a orde, a armonía e o equilibrio eternos? Quen pode preferir ateigar de dúbidas e de posibles falsidades, o reino da Verdade e do coñecemento? Quen se pode atrever a alterar a propia Natureza das cousas, falando de posibles modos de ser precisamente sendo e deixando de ser o mesmo tempo?)
Falamos de Heráclito como o representante inicial da historia, que paralela a historia do fundamento, a historia do Ser, demos en chamar precisamente e en contraposición súa, a historia do desfundamento. A historia do ser como devir, a historia do ser corporal, do ser sensible sometido as inclemenzas do Tempo, a historia do mudable, do cambiante, precisamente de todo aquelo que deixa de ser. Trátase pois da historia dunha traxedia, a narración de todo aquelo condeado a perecer, o conto de tódolos seres que teñen como última certidume a certeza da morte, a historia en definitiva que Goya nos representa no Saturno caníbal que non ten máis remedio que asasinar e tragar todo o que se desenrola no seu seo. En Saturno existe unha necesidade, a certeza de ser o verdugo, ben activo, ben pasivo, dos entes que na súa existencia deixan de ser a medida que van sendo. Os seres contradictorios, incoherentes, afastados da lóxica pura e da estricta racionalidade. Os seres que teñen corpo pero que inda máis son corpo, xerable pero por elo corrompible, inmersos no profundo baleiro da inexistencia futura como horizonte último e lexítimo da súa limitada vivencia. Heráclito inaugura a historia da ontoloxía débil. A historia dos seres temporais.
O fío da liña marcada polo sabio de Éfeso debe levarnos sen darlle moitas voltas os escépticos sofistas, ten un punto de encontro un siglos despois no entretido Montaigne, se eleva na Ilustración no simpático Hume e no maltratado Marqués de Sade, e se dibuxa dun xeito ben evidente en toda a filosofía contemporánea que dalgunha maneira se relaciona co pensamento nietzscheano. Obviamente non son os únicos elementos da cadea, e se cabe foron nombrados de modo arbitrario. O que sí e certo e que pode establecerse como nexo común a todos eles certa actitude ante a realidade e o coñecemento da realidade: o ser é un ser débil, o coñecemento e relativo e suxeito a interpretación, como consecuencia tódalas consecuencias que poidamos derivar. Derivemos.
Ante un ser que esmorece ben sabía Platón que só se podía ofrecer del un coñecemento parcial, susceptible de ser modificado en tanto o propio ser se automodificara ou fora modificado, por iso incidiu na inmutabilidade do ser, para estabilizar o coñecemento, porque este só podía ser escrito con maiúsculas, só podía ser ciencia, o ter un contacto directo co real. Tal visión de coñecemento como correspondencia entre o que se dí e o que existe, con certos matices, é a que se traslada e se defende ao longo do transcurso da tradición occidental oficial. A ciencia coñece, ofrece unha visión das cousas tal e como estas son, porque o ser das cousas, a esencia que as caracteriza permanece inmutable. O coñecemento refire pois as esencias. Pero que pasa se o que se intenta coñecer é un ser que se desfai a medida que se está facendo?, como caracterizar e conceptualizar o que xa non está sendo? O xeito máis recurrente foi aplicando a síntese unitaria da razón, é dicir xeneralizando. Se atopan os elementos comúns tal e como se lle presentan o humán e se manifestan nunha entidade conceptual que en último termo se significa, se fai signo, baixo a forma dunha palabra, que está por todos eses elementos comúns, que pasan a ser a cousa mesma, a forma da cousa… Pero é que acaso non sabemos xa que non se pode xeneralizar, afirmar a verdade da cousa, e o mesmo tempo non mentir? Acaso tal síntese non convirte a realidade sensible nunha ficción conceptual? Onde se demostra a validez da isomorfía que establecemos de xeito natural, e por elo de xeito inxenuo, entre tales planos? O ser que xa non está sendo require dunha contínua reapropiación. O ser forte, esencial, que non ten cabida na ontoloxía desfundamentadora, na ontoloxía débil, esixe para comprendelo un pensamento asimesmo debilitado. Un pensamento que non intente atrapar a cousa mesma como un algo que permanece, que sempre se mostra igual, porque non cabe a igualdade, senón que precisamente intenta dar conta da alteridade na que sempre se está sendo, sendo consciente que tal alteridade é un momento máis dunha sucesiva alteridade que está en continuo proceso de ser o que so lle cabe chegado o momento deixar de ser, e sucesivamente. O Outro pasa ser a clave mesma do ser sí mesmo. O Mesmo ten na súa deriva temporal o xerme da súa propia autodestrucción. Enfrontarse logo a tal realidade, a tal Ser, esixe pois unha nova actitude do humán, que está plenamente inmerso neste proceso continuo autodestructivo, que pasa por ser limitada e limitable, asimesmo como o Ser do que pretende dar conta. Interpretación. Só cabe limitar, o entender o real dende unha comprensión parcial da realidade que sempre está deixando de ser, a unha clave interpretativa, pois o coñecemento do feble parece que ten que ser asimesmo feble.
O ser dende unha perspectiva intepretativa do mesmo ten que ser acaecemento, evento, algo que ocorre, algo que se da nun intre non susceptible de reacontecer pero en constante acontecemento. Ser como acontecemento, ser como espectáculo. A realidade non pode ser máis que múltiple, o que é se da nunha contínua diversidade, un sucesiva fogo de artificio que chispea ata explotar e cae xa apagado nunha aparente calma final. Ser un soño, saberse sendo inmerso nun soño, por elo “soñar sabendo que se está a soñar”. A realidade que devén tórnase un efecto porque se da dende o defecto da súa propia inconsistencia. Por tanto a realidade é só unha visión que cada suxeito ofrece o ser séndose; pódese falar así lexitimamente de perspectiva, de multiplicidade, de variabilidade interpretativa. A obxectividade constrúese na intersubxectividade, sendo o suxeito outro constructo máis entre os múltiples constructos que vai construíndo a medida que os vai derribando derribándose a sí mesmo (proxecto derriba?). Dialéctica do construído construinte e do destruido destructor polo que devén o que damos en chamar, a falta dun termo mellor, realidade.
Dende tal perspectiva, este escrito é un soño que se sabe soñando, non cabe sinalar algún tipo de obrigatoriedade máis alá da mera convención construída dende o diálogo intersubxectivo entre todos os construíntes. Unha orde natural non é posible máis alá do mero fluxo sucesivo de acordos que intentan aportar na súa interpretación unha nova visión das cousas. Falar dun ter que ser xa non ten sentido, falar dun sempre se fixo así, vólvese unha falacia intolerable. Porque precisamente o que impera e a tolerancia do poder ser doutra forma, pois non existe ningunha condición obrigatoria de ser. Mutación, alteridade. As formas danzan cambiantes, difumínanse no trasfondo ilimitado do cambio. A realidade é na distorsión, toda fronteira é ilexítima dado a posibilidade dun novo enfoque. O ser está desenfocado, o que en verdade ve é o miope, se xa non damos creto a noción de verdade. A emancipación de algún tipo de ser humán das formas fortes de poder (de ser, de coñecer) comezan eiquí. A ontoloxía débil fai un humán forte, un ser liberado de, un ser que non ten que respostar nada máis que a súa propia deriva activa-creativa. A ontoloxía débil derruba calquer barreira, fai incontrolable o humán que só é en canto activo do seu ser, creador de todo canto lle rodea e destructor de todo o que xa o tivo rodeado. A posibilidade mesma convértese no fío conductor da existencia. Ser o que se é, non ser o que se é, ser o que non se é, non ser o que non se é, ser todo o que non se foi, ser outro do que non se foi sendo, ser aquelo que quero ser, ser o que non quero ser, non ser o que non quero ser, querer ser outro do que se é, deixar de ser o que se foi. Todas as posibilidades de ser que deixaron de ser o ser o que se é. Pero posibilidades de ser o fin e o cabo, esto é na medida do posible poder ser doutra forma como un lema para a ética do debilitamento. Apetito faústico que só é un soño. O límite cae, só queda o voluble, a apertura a novas formas de conformación, a esencia é a ausencia de esencias? Así queda o dito sumido na tebra da inconsistencia, na oscuridade da posta en dúbida, na perenne necesidade da contínua pregunta que non agarda resposta. Todo o dito deslexitímase a sí mesmo polo mesmo principio polo que se lexitima.
Saturno, dibuxado sen pés, suspendido no baleiro, cos ollos atoulados manténdose na existencia devorando a existencia. Caníbal de sí mesmo, o temporal como alimento do Tempo. Goya, pintando o pasado, acontecendo no presente e sentindo nostalxia do futuro. Os seres no Tempo e nós entre todos eles.
