Mutación de actividades, novas formas de organización ou
DO PROLETARIADO AO HUMAN@-MÁQUINA
Mutación do traballo
A xeralización do réxime de fabricar leis que rexen as relacións de produción propias do capitalismo- véuse acompañada por un cambio de natureza e de calidade dos procesos de traballo. Nas nosas sociedades, o traballo tende cada vez máis a facerse inmaterial -intelectual, afectivo, tecnocientífico, en definitiva, traballo de cyborg. A mutación actual da natureza do traballo caracterízase por mallas de cooperación cada vez máis intrincadas, a integración do traballo de apoio e protección en todas as escalas da sociedade e a informatización dun longo feixe de procesos de traballo.
Marx tentou aferrar esta mutación a través do concepto de ‘intelecto xeral’ (general intellect), pero debe quedar claro que este tipo de traballo, a pesar de que tende cara á inmaterialidade, é tan físico como intelectual. Intégranse ao corpo tecnoloxizado apéndices cibernéticos que rematan formando parte integrante daquel. As novas formas de traballo son inmediatamente sociais na medida en que determinan directamente as mallas de cooperación produtiva que xeran e rexeneran a sociedade.
No preciso momento en que os discursos dominantes marxínano, o concepto de traballo parece reafirmar a súa posición no corazón do debate. Semella evidente que o proletariado industrial perdeu a posición central que ocupaba na sociedade, que a natureza do traballo e as súas condicións sufriron mutacións profundas, certamente, que o que chamamos traballo cambiou considerablemente. Agora ben, estas mutacións, lonxe de marxinar ao concepto de traballo, devólvenlle unha acentuada preeminencia. O feito de que a primeira lei da teoría do valor -que tentaba comprender a nosa historia en nome da preeminencia do traballo proletario e da súa redución cuantitativa a medida do desenvolvemento capitalista- non teña vixencia, non nega toda unha serie de feitos, de tendencias e de constantes históricas: nin, especialmente, que a organización do Estado e das súas leis depende en gran medida da necesidade de construír unha orde de reprodución social que descanse sobre o traballo, nin que a forma do estado e as súas leis cambian en función das mutacións que sofre a natureza do traballo. Os horizontes monetarios, simbólicos e políticos que tentan ás veces substituír á lei do valor como elementos constitutivos do lazo social, logran efectivamente excluír ao traballo das esferas teóricas, pero, en calquera caso, non poden excluílo da realidade.
O traballo como sustancia común
De feito, na era postindustrial, no intre en que o sistema capitalista e a sociedade -fábrica xeralízanse e trunfa a produción asistida por computador, a preeminencia do traballo e a difusión da cooperación social por toda a sociedade vólvense totais. O que nos leva a un paradoxo: no mesmo intre en que a teoría xa non ten en conta o traballo, este acabou converténdose en todas partes na sustancia común. A teoría evacua o problema do traballo mentres que este alcanza a súa máxima forza en tanto sustancia da acción humana sobre toda a Terra. Está claro que non só a teoría do valor vese varrida por este punto de referencia total -se temos en conta a imposibilidade de recoñecer no traballo unha transcendencia efectiva (ou até simplemente conceptual)-, senón tamén que esa inmersión no traballo constitúe o problema esencial, non só económico e político, senón tamén filosófico. O mundo é traballo. Cando expuña que o traballo é a sustancia da historia humana, Marx equivocábase non por exceso de audacia, senón por pusilánime.
Novas subxectividades
Como resposta ás recentes e profundas mutacións da sociedade contemporánea, moitos autores (a miúdo aliñados baixo a bandeira imprecisa da postmodernidade) sosteñen que debemos abandoar as teorías do suxeito social para non recoñecer a subxectividade salvo en termos puramente individualistas -ou que a ignoremos por completo!. Ao noso entender, tales argumentos puideron recoñecer seica a existencia dunha verdadeira mutación, pero sacaron diso unha conclusión errónea. Dito doutro xeito, a vitoria do programa capitalista e a subsunción efectiva da sociedade no capital xeralizaron efectivamente as leis do capital e as súas formas de explotación, delimitando tiranicamente as fronteiras dos verdadeiros posíbeis, pechando o mundo da disciplina e do control e transformando á sociedade nun sistema “sen fóra”, como diría Foucault. Pero este mesmo feito orienta ao suxeito e ao pensamento crítico cara a unha nova tarefa: a construción de si mesmo, en forma de novas máquinas de produción positiva do ser desprovistas de todo medio de expresión, pero que dispoñen dun novo xeito de constituírse, dunha revolución radical. A crise do socialismo, a crise da modernidade e a crise da lei do valor non negan os procesos de valorización social e de constitución da subxectividade, así como non condean indefectibelmente (cunha hipocrisía imperdoable) a estes procesos á explotación. É máis, estas mutacións impoñen novos procesos de constitución do suxeito -xa non fóra, senón dentro da crise que vivimos, é dicir, a que sofre a estrutura das vellas subxectividades. Neste novo espazo crítico e conceptual, unha nova teoría da subxectividade pode expresarse- e esta nova definición da subxectividade é, ademais, unha gran innovación teórica no programa do comunismo.
Marx evoca, de feito, a cuestión da subxectividade nas súas obras. Marx teorizou un proceso de constitución das clases que xa estaba establecido historicamente. Nas súas obras máis importantes, en especial no Capital e nos Grundrisse, a interese que adicaba ás prácticas subxectivas estaba en gran medida determinada por dúas necesidades: en primeiro lugar, pór de relevo a necesidade obxectiva dos procesos de subxectividade; e, en segundo lugar, en consecuencia, desterrar do horizonte da acción proletaria toda referencia utópica. Na práctica, con todo, estas dúas necesidades revelan un paradoxo omnipresente no pensamento de Marx, paradoxo que consiste en confiar a liberación da subxectividade revolucionaria a un “proceso sen suxeito”. Podería pensarse que Marx terminou facendo do nacemento e a evolución da subxectividade revolucionaria e da ineludíbel chegada do comunismo os produtos dunha especie de “historia natural do capital”. É evidente que o desenvolvemento desta análise marxiana está cheo de erros. En realidade, Marx, que atribuía como orixe da súa filosofía a loita contra a transcendencia e a alienación, e que consideraba o movemento da historia humana como unha loita contra toda forma de explotación, presentaba tamén, pola contra, a historia baixo a especie do positivismo científico, na orde da necesidade económico-realista. Negaba de tal forma ao materialismo esa inmanencia absoluta que constitúe a súa dignidade e os seus fundamentos na filosofía moderna.
Hai que aferrar a subxectividade dende a perspectiva dos procesos sociais que estimulan a súa produción. O suxeito, como ben comprendeu Foucault, é á vez un produto e produtivo, constitúe as vastas mallas do traballo en sociedade e viceversa. O traballo é á súa vez suxeición e subxectivación -“o traballo de si mesmos sobre si mesmos”- de forma que hai que refugar toda idea de libre arbitrio ou de determinismo do suxeito. A subxectividade defínese simultaneamente tanto pola súa produtividade como pola súa produtibilidade, tanto polas súas capacidades de producir como de ser producida.
Considerando as novas calidades dos procesos de traballo na sociedade e os novos exemplos de traballo inmaterial e de cooperación social nas súas diferentes formas, podemos comezar a percibir outros circuítos de valorización social e as novas subxectividades que se desprenden deses procesos. Se cadra algúns exemplos permítannos aclarar este punto. Nunha serie coherente de estudos levados a cabo en Francia sobre as recentes loitas políticas das enfermeiras dos hospitais e doutras institucións médicas, diversas autoras falan dun “valor de uso particular do traballo das mulleres”. Estas análises demostran que o traballo realizado, esencialmente por mulleres, nos hospitais e outras institucións médicas presupón, crea e reproduce, valores de uso particulares -ou, máis ben, a atención adicada a ese tipo de traballo ilumina un terreo de produción do valor no que as compoñentes extremadamente técnicas e afectivas dese traballo volvéronse esenciais para a produción e a reprodución da sociedade, chegando a facerse irremplazábeis. Ao longo das súas loitas, as enfermeiras non só expuxeron o problema das súas condicións de traballo, senón que tamén puxeron sobre o tapete a calidade do seu traballo, con relación non só ao paciente (deben responder ás necesidades dun ser humano que se enfronta á enfermidade e á morte), senón tamén á sociedade (utilizan as prácticas tecnolóxicas do medicamento moderno). Pero é fascinante pór de manifesto que, durante o combate sostido polas enfermeiras, esas formas particulares de traballo e ese terreo de valorización produciron novas formas de organización e unha figura do suxeito fundamentalmente orixinal: a “coordination”. A forma específica que asume o traballo das enfermeiras, dende un punto de vista tanto afectivo como tecnocientífico, no canto de encerrarse en si mesmo, ilustra perfectamente até que punto os procesos de traballo determinan a produción da subxectividade.
As loitas dos activistas contra a SIDA colócanse sobre o mesmo terreo. Act-up e os demais compoñentes de loita contra a SIDA nos EEUU non se conforman con criticar as accións do mundo médico e científico nos dominios da investigación sobre a SIDA e o tratamento da enfermidade, senón que interviñeron ademais directamente no dominio técnico e participaron nos esforzos científicos. “Non só tentan reformar a ciencia exercendo presións exteriores”, escribe Steven Epstein, “senón tamén practicar a ciencia dende dentro. Non só impugnan os usos da ciencia, ou o control que se exerce dende esta, senón ás veces o seu contido e os seus procesos de produción” (Democratic Science? AIDS Activism and the Contested Construccion of Knowledge, pg.37). Todo un amplo sector do movemento de loita contra a SIDA especializouse nas cuestións científicas e médicas e os tratamentos ligados á enfermidade, de forma que estes militantes non só poden vixiar precisamente o seu estado de saúde, senón tamén para que se poñan a proba tratamentos particulares, se poñan ao alcance medicamentos determinados e se tomen novas medidas para o esforzo de prevención, cura e derrota da enfermidade. O grao técnico-científico enormemente alto do traballo dos membros deste movemento abre o camiño a unha figura do suxeito, unha subxectividadt que non só desenvolve as capacidades afectivas necesarias para vivir coa enfermidade e ensinar a outros suxeitos, senón que tamén asimila as técnicas científicas de punta. Cando consideramos o traballo como inmaterial, extremadamente científico, afectivo e colectivo (ou, noutros termos, pomos de manifesto as súas relacións coa vida e coas formas de vida e facemos destas unha función social da comunidade), observamos que dos procesos de traballo derívanse a elaboración de mallas de valorización social e a produción doutras subxectividades.
A produción da subxectividade é sempre un proceso de hibridación e, na historia contemporánea, ese híbrido produtivo prodúcese cada vez máis na interfaciana entre o ser humano e a máquina. Nos nosos días, a subxectividade, desposuída de todas as súas calidades aparentemente orgánicas, xorde da fábrica en forma dun brillante encaixe tecnolóxico. Robert Musil escribía hai décadas: “Outrora, un afacíase de forma natural ás condicións que nos estaban reservadas, e era un xeito moi san de chegar a ser un mesmo. Pero, nos nosos días, todo está exasperado, todo está cortado do chan que o nutriu; no que incumbe á produción da alma, deberíase, en fin, substituír o artesanado tradicional pola intelixencia que supoñen a máquina e a fábrica” (O home sen atributos). A máquina forma parte integrante do suxeito, non é un apéndice, unha especie de prótese -outra calidade-; é máis, o suxeito é ser humano e máquina até o seu núcleo, a súa natureza. O carácter tecnocientífico do movemento de loita contra a SIDA e a natureza cada vez máis inmaterial do traballo social xeral indican a nova natureza humana que circula polo noso corpo. O cyborg é hoxe o único modelo que nos permite teorizar a subxectividade. Corpos sen órganos, homes sen atributos, cyborgs: son estas as figuras subxectivas producidas e produtivas no horizonte contemporáneo, as que son hoxe capaces de comunismo.
De feito, comprender o verdadeiro proceso histórico líbranos de toda ilusión sobre a “desaparición do suxeito”. Cando o capital absorbeu completamente á sociedade, cando a historia moderna do capital terminou, a subxectividade, motor da transformación do mundo polo traballo e indicador metafísico dos poderes do ser, anúncianos que a historia non terminou. Ou, mellor dito, a teoría da subxectividade vincula íntima e necesariamente esa fronteira a esta revolución, cando atravesa o territorio abatido da subsunción real e sucumbe, por xogo ou con angustia, aos encantos da postmodernidade, mentres ve, en lugar de límites insuperábeis, pasos necesarios na reactivación dos poderes do ser por parte da subxe
