Territorios desprezados-pero-sen-prezo

Iago Carro / Ergosfera

RESUMO:

A hipótese principal deste traballo é que moitos dos procesos vinculados ao feísmo achegan valores ao territorio postmetropolitano ou transxénico; polo que o seu obxectivo será a construción dunha narrativa crítica capaz de contrapoñerse ás inercias mediáticas xa consolidadas e ás accións lexislativas anti-feísmo que empezan a saír do forno en Galicia, é dicir, expoñer as calidades duns territorios que, tras ser deostados (primeiro polo Mercado, como improdutivos, e agora polo Estado, como feos), necesitan novos relatos e argumentos para manter aberta a súa posibilidade.

0.- Introducións.

0.1.- Este texto está completamente baseado no traballo ¡Eu si quero feísmo na miña paisaxe!, unha micro-investigación realizada por Ergosfera entre outubro e decembro de 2011, e presentada durante os obradoiros A cuestión contemporánea organizados pola Universidade Invisíbel, polo que calquera reflexión posterior se basea igualmente no debate no que alí participamos xunto a algunhas das persoas que xa trataran o tema ou ás que valoramos polas súas opinións e formas de traballar: Rosendo González, Hábitat Social Cooperativa Galega, Pescadería20, Observer, Plácido Lizancos, Juan Creus, Pablo Gallego, Xoán M. Mosquera e Man_Hauser. Todo o material producido para este traballo se pode consultar na web: <http://www.ergosfera.org>

0.2.- O seguinte texto non se centrará na análise das orixes da cuestión e a polémica entorno ao feísmo. As causas e consecuencias do recoñecemento mediático destes fenómenos explícanse perfectamente no libro “Feismo? Destruír un país” editado por Difusora de Letras, Artes e Ideas, nas conferencias do II Foro Internacional do Feísmo dispoñibles en <http://tv.uvigo.es/gl/serial/38.html>, e na serie de artigos de Observer “Aprés le Feismo” publicados no blog ¿Pero tú a esto le llamas arte?. Ademais, un pequeno achegamento á cuestión forma parte tamén do traballo ¡Eu si quero feísmo na miña paisaxe! dispoñible na citada web de Ergosfera.

0.3.- ¡Eu si quero feísmo na miña paisaxe! é unha micro-investigación sobre as calidades detectadas en moitos dos procesos relacionados co chamado feísmo, e que as novas normativas das administracións públicas pretenden eliminar sen reflexión previa. Así pois, trátase dun traballo que parte do recoñecemento de que as administracións públicas xa comezaron a articular parte das súas políticas territoriais sobre a base dunha especie de loita contra un fenómeno aínda non teorizado chamado feísmo. Numerosos titulares na prensa sobre accións en contra dese tal feísmo, así como o anuncio por parte da Consellería de Medio Ambiente, Territorio e Infraestruturas da “Estratexia da Paisaxe de Galicia“ en agosto de 2011, lévannos a entender a urxencia da cuestión ante os inminentes atropelos que se poden cometer en nome dunha determinada idea política da paisaxe e o territorio.

0.4.- A hipótese principal deste traballo é que moitos dos procesos vinculados ao feísmo achegan valores ao territorio postmetropolitano (W. Soja, 2008) ou transxénico (Domingues, 2010); polo que o seu obxectivo será a construción dunha narrativa crítica capaz de contrapoñerse ás inercias mediáticas xa consolidadas e ás accións lexislativas anti-feísmo que empeza a saír do forno en Galicia, é dicir, expoñer as calidades duns territorios que, tras ser deostados (primeiro polo Mercado, como improdutivos, e agora polo Estado, como feos), necesitan novos relatos e argumentos para manter aberta a súa posibilidade.

Este traballo conclúe polo de agora coa introdución de seis destes conceptos-calidades (vinculados ¿casualmente? a cuestións como a cultura libre ou a filosofía hacker): 1) a reutilización das novas materias primas do noso espazo-tempo (refugallos, excedentes, etc.), 2) o incrementalismo como forma racional e gradual-pero-non-lineal de evolución dos procesos autónomos e/ou colectivos, 3) a posibilidade de transgresión con respecto aos modelos convencionais, 4) os procesos de auto-replicación sen necesidade de publicidade e hiper-consumo, 5) a representación de subxectividades e desexos cidadáns na esfera pública, e 6) a importancia do grao de manipulabilidade dos ámbitos producidos.

1.- Os bos e os malos no “feísmo da parcela”.

1.1.- Para empezar, é preciso aclarar a que se refire este traballo co termo feísmo, pois non se pretende xustificar aquí a tódolos procesos vinculados ó mesmo. Como o termo engloba a unha gran cantidade de fenómenos urbanos, é necesaria unha tarefa de identificación e diferenciación, porque é evidente que dentro dos múltiples procesos asociables ao feísmo, algúns son claramente negativos para o territorio, como a dispersión indiscriminada de vivendas unifamiliares, a situación e formalización dos parques industriais, empresariais, piscícolas ou comerciais, as grandes operacións urbanizadoras baseadas na sobreprodución de vivenda especulativa e na priorización da propiedade como fórmula de acceso á vivenda, etc.

1.2.- Dende esta perspectiva, a análise que se presenta a continuación parte do “feísmo da parcela”¹, é dicir, do que acontece nuns determinados fragmentos do territorio máis ou menos delimitables e de carácter privado-pero-fóra-do-mercado. Sen entrar de momento a analizar o asunto explicitamente dende as súas consecuencias a escalas máis amplas, non porque esta cuestión teña menos relevancia, senón porque a escala da parcela de uso privado (individual, familiar ou colectivo) é unha fase de análise necesaria para entender unhas lóxicas territoriais normalmente incomprensibles, que parecen basearse “na contigüidade máis que na continuidade”¹, e cuxa realidade se explica moitas veces a través dos procesos de escala que desencadean as mutacións xeneralizadas producidas dende a parcela.

1.3.- Delimitando aínda máis a cuestión, os feísmos dos que estamos a falar son identificables pola confusión que provocan no observador alleo, xa que se basean:

a) Por unha parte, na mestura incomprensible de materiais, formas, tipoloxías, alturas, aliñacións, estilos, ornamentos, usos, etc., é dicir, que son percibidos como elementos ou construcións fóra de lugar ou inapropiados (lixo): mestura de materiais nunha mesma edificación ou uso de materiais que non se integran “no lugar”, hibridación de formas que acaban sendo irrecoñecibles porque non existen nas cidades centrais, coexistencia de diferentes alturas e aliñacións, disposición de obxectos e ornamentos considerados banais ou extridentes, simultaneidade de usos residenciais e produtivos, etc.

b) Por outra parte, no procesual fronte ao obxectual, é dicir, que xeran desconcerto por non saber que é ou como vai evolucionar o que se observa: por un lado, as edificacións “sen rematar”, as conseguintes materialidades precarias e a acumulación de obxectos e materiais de construción-permanente, e por outro, a aparición de múltiples tipoloxías produtivas como parte integral da vivenda.

1.4.- Unha vez intuímos de que estamos a falar, a pregunta é como construír narrativas críticas destes procesos (que evidentemente teñen as súas problemáticas) que manteñan aberta a posibilidade do singular e o estrutural nos termos positivos que levan consigo as calidades detectadas nesta análise. Neste sentido, aínda que nos importa a denuncia das problemáticas que se materializan en moitos destes procesos (precariedade e inxustiza social, corrupción institucional, irracionalidade técnica, etc.), entendemos que só dende un enfoque positivo que poña en primeiro plano as calidades destes territorios, se pode abordar a proposición con dignidade e con capacidade de aprender. É-o-que-hai.

2.- Máis que culturas nas máis que periferias.

2.1.- Se ben o piloto automático conectado pola crítica ao feísmo parece guiarse polo obxectivo de controlar e capitalizar o territorio (Observer, 2011), introducíndoo nos fluxos económicos globais do turismo e as actividades dependentes dos centros urbanos, a total conivencia con esta idea por parte das administracións públicas e a academia (universidade, colexios profesionais, institucións culturais, etc.) baséase no esquecemento de dúas cuestións fundamentais á hora de analizar as materializacións do feísmo: a) que a simultaneidade do urbano nun mundo globalizado, ao diluír tempos e distancias, emparenta procesos de desenvolvemento centrais e periféricos cun mesmo status de dignidade; e b) que estes procesos nunca se circunscriben exclusivamente no ámbito “cultural”, senón que están a falar do social, o político e o económico.

a) Unha das cuestións máis significativas á hora de analizar o tema do feísmo é que, aínda que se trate dunha idea concibida dende os centros urbanos, a maioría dos procesos así definidos acontecen nas periferias territoriais, é dicir, á marxe do que a técnica urbanística galega (cuxo último representante poden ser as “Directrices de Ordenación do Territorio”) considera a primeira división do urbano (as rexións urbanas da Coruña – Ferrol e Vigo – Pontevedra, e as áreas urbanas de Santiago de Compostela, Lugo e Ourense).

Dentro do que xa dende hai tempo se considera un sistema urbano policéntrico, o cuantitativo segue dominando claramente o discurso científico. Unha cuestión aceptable dende moitos puntos de vista (a realidade sería evidentemente incomprensible sen ceder a algún tipo de clasificación á hora de analizar realidades complexas), pero que no caso do urbano se volveu quizais unha rémora unha vez as condicións globais cambiaron en tantos aspectos vinculantes para o pensamento urbanístico.

É posible que sexa o propio concepto de periferia, que sempre implica ser periférico de algo (Koolhaas, 2011) o que está a impedir pensar estes territorios simplemente como fragmentos de cidade cunhas potencialidades definibles e nun contexto particular tamén definible. A periferia sería desta forma unha condición urbana xenérica, é dicir, que aínda que manteña certos vínculos coa súa situación topolóxica dentro dun contexto postmetropolitano, esta xa non é, nin unha característica suficiente para definila (tamén existen condicións periféricas dentro dos centros urbanos), nin un problema de ningún tipo para que xurdan calidades nun determinado territorio (a dispersión de acontecementos urbanos máis alá dos centros non deixou de crecer nas últimas décadas).

Así pois, aínda que periferia e centro son conceptos discutidos na actualidade, fai xa tempo que como mínimo son consideradas condicións urbanas continxentes e de idéntica categoria na maioría de cuestións que nos afectan no día a día como cidadáns. O que quere dicir que os territorios asociados ao feísmo, chamémoslles por simplificar periféricos, puideron estar a producir culturas e formas urbanas diferentes, pero de idéntica relevancia que as xeradas nos centros urbanos si identificados como cidades.

b) Unha vez identificado no fóra (aínda que só como cabalo de Troia para poder identificalo dentro posteriormente), a lectura máis difundida entre as administracións públicas e a academia é a identificación do feísmo con certas carencias culturais. Constantemente inténtase asociar o feísmo coa falta de respecto polo territorio, a paisaxe ou “o público”: basicamente trátase dun proceso de degradación da cultura (ao que mesmo se lle pon data de nacemento: nos anos 60, a raíz da comercialización masiva de novos materiais prefabricados como o ladrillo, o bloque de formigón ou as chapas onduladas), ao que debemos enfrontarnos cunha estraña mestura de posicionamentos sentimentais:

– Por unha parte, condescendencia, ante uns pobres habitantes do “rural” (aínda que pareza incrible este termo aínda sae en 9 de cada 10 conversacións sobre o territorio galego) que tiveron que asumir cambios socioeconómicos demasiado rápidos, polo que non tiveron tempo para crear unha nova cultura formal e material coa que construír os seus territorios. Unha cuestión que en realidade está a falar de economía, xa que moitas das culturas materiais asociadas ao feísmo expresan, entre outras cousas, o desenvolvemento de economías fragmentarias diferentes ás habituais nos centros urbanos.

– Por outra parte, estupor e indignación, ante a contemplación dunha paisaxe que se considera un patrimonio gravemente esnaquizado e ameazado, e ante a incapacidade da técnica urbanística para endereitar a tempo o desaguisado. Un tema este último que en realidade se desculpa, argumentando que en moitos municipios non existe plan urbanístico ou non se aplica, polo que os culpables, ademais dos cidadáns incultos, son claramente “os políticos” -un cinismo bochornoso permite que normalmente se centre a atención na figura do alcalde que “deixa facer”, aínda que todas as voces críticas sempre intentarán que a eles si lles deixen facer, xa que están cargados con argumentos civilizados-). Unha cuestión que en realidade está a falar de política dende unha dobre perspectiva: por un lado, porque os mecanismos de xestión urbanística nestes territorios poderían funcionar de forma diferente aos centros urbanos por unha simple cuestión de escala, e por outro, porque en realidade se produce unha confrontación entre uns territorios construídos mentres son habitados e unhos desexos determinados proxectados dende os centros urbanos.

– E por último, unha fé absoluta en que a través dun proceso de “educación” a medio-longo prazo (semellante parida polo que se valora a un proxecto fantástico dende moitos puntos de vista como o Proxecto Terra…²), e unha mellor aplicación dos plans urbanísticos e das formas de control sobre o territorio, poderemos salvar o que quede da arcadia galega. Unha cuestión que en realidade está a falar do control social a través de mecanismos como a educación, a vixilancia ou o castigo (sociedades disciplinarias e de control…).

2.2.- Como vemos, aínda que a identificación do feísmo pareza xurdir de preocupacións estéticas, e aínda que é certo que falamos de procesos con claras repercusións estéticas sobre o territorio, a súa base práctica non se circuscribe ao estético ou ao “cultural”, senón a diferenzas no campo do económico, o político ou o social.

O cuestionamento estético do territorio nunca foi politicamente inocente ou neutral, e dende un punto de vista urbanístico, as cuestións estéticas non se poden desvincular tan doadamente dos seus contextos de causas e consecuencias. Así pois, a hipótese que formula este traballo é que en realidade se estiveron a desenvolver outras culturas (nun sentido amplo que implica o social, o político e o económico) sensiblemente diferentes ás dominantes nos territorios máis densos que a ciencia considera urbanos, é dicir, que apostamos por que a urbanidade seguiu outros derroteiros dende hai décadas sen que por suposto o urbanismo se dese por informado.

2.3.- Se as lecturas dende a aculturización do territorio levannos a partir dun cero impensable (e polo tanto, a idealizar o pasado), a técnica, pola súa banda, só é capaz de desexar unha especie de paisaxes suízas que en nada se contrapoñen aos modelos socioeconómicos que subxacen baixo os grandes despropósitos das últimas décadas (e que inclúen esperpénticas mencións ao rural, á identidade, ou ao papel unívoco das administracións públicas).Como un máis dos delirios contemporáneos, analizar as calidades de moitos destes procesos do feísmo (polo menos, daqueles que, pola súa condición simplemente vital, se sitúan significativamente casi como inimigos do Mercado e do Estado) é unha forma de afirmar o extraordinario interese para a cidade duns procesos urbanos aos que desexamos encontrar non-lugar no territorio actual.

3.- Conceptos para pensar territorios desprezados-pero-sen-prezo.

3.1.- Esta aposta polo que hai tradúcese no recoñecemento dunha serie de valores asociables a moitos dos procesos edificatorios vinculados ao feísmo. Non obstante, aínda que como diciamos partimos dunha desconfianza ¿xeracional? ¿posicionada? ante as normativas anti-feísmo que empezan a formular as administracións públicas (unha especie de disidencia a priori fronte á Pax Romana pola que se avoga dende arriba), en realidade, o feísmo é unha escusa para falar dunha serie de cuestións urbanas máis xenéricas que nos interesan, e cuxo rastrexo nos acaba levando moitas veces a procesos asociables ao que se entende por feísmo. Polo tanto, aínda partindo dun achegamento dende o contexto galego, é preciso deixar claro que se trata de fenómenos e condicións en realidade globais.

* Neste sentido, a diversidade que formula por exemplo a “Estratexia da Paisaxe de Galicia” pode estar moi ben, pero parece centrada no territorial, como procedente dunha visión do mundo dende o “xeolocalizable”, é dicir, entendendo as diferenzas como lugares e paisaxes cuns límites máis ou menos definidos. As cuestións diferenciais das que intentamos falar aquí son basicamente transversais ao feito urbano, e con maior ou menor aceptación institucional, con máis ou menos visibilidade das súas repercusións, reprodúcense por todo o planeta.

Dende esta perspectiva, as máquinas arquitectónicas asociadas ao feísmo son materializacións en proceso (a foto sempre é un instante de algo en mutación) xeradas en sintonía con algo identificable como sistema, xa que se é un fenómeno xenérico é porque dalgunha forma estes procesos se encontran relacionados. Neste sentido, unha vez o feísmo é unha escusa-para, o que buscamos son os conceptos a través dos cales pensar os procesos vinculados ao feísmo como un sistema urbano de primeira orde, é dicir, que para intentar superar as narrativas baseadas en cuestións epidérmicas e inconexas, se opta por conceptos capaces de formar parte dun sistema comparable (¿en guerra?) co proposto polas administracións públicas e a academia dentro das lóxicas do capitalismo mundial integrado (Guattari, 2004).

3.2.- Como ferramenta para pensar este sistema e os seus conceptos, formulamos a súa lectura a través da definición que fai Deleuze da filosofía (Deleuze, 1980). Desta forma, facendo unha interesada e banal analoxía co feísmo, este sería un sistema aberto formado por unha serie de conceptos que:

a) Por unha parte, “remiten a circunstancias e non xa a esencias”, é dicir, que a súa posta en práctica implica a creación de máquinas máis ou menos complexas compostas por cuestións heteroxéneas e relacións continxentes, tanto internas coma externas ao propio sistema de forma circunstancial. Dende esta perspectiva, o territorio ou a paisaxe xa non son algo esencial ao que referirnos en canto á súa forma e valores percibidos a día de hoxe, senón un sistema multicapa no que estes conceptos forman parte de procesos construtivos reais, que inclúen o contextual pero tamén o xenérico, e que mesmo poderían implicar a radical transformación do medio.

b) E por outra, posúen “unha forza crítica, política e de liberdade”, é dicir, que conteñen a capacidade de crítica ás inercias establecidas, unha proposta alternativa confrontable co normal desenvolvemento das cousas, e a potencia implícita dunha certa emancipación dos seus practicantes.

3.3.- A seguinte recompilación é polo tanto un caixón de xastre de conceptos que non forman un todo (estes territorios produciron outras moitas realidades que esta micro-investigación non tratou aínda; como a riqueza do límite público-privado, a relación percepción-uso dos baleiros agora sempre urbanos, ou a capacidade funcional e performativa do urbanismo de estrada-travesía-rúa), pero que si forman parte dun algo común. E se ben non son directamente propositivos, si se entenden como portadores dalgúns dos valores que unhas novas ferramentas de intervención sobre o territorio deberían fomentar. Aínda que requiran, como todo o deleuziano, de prudencia na súa materialización.

Por último, cabe dicir que se trata de conceptos-calidades claramente redundantes, no sentido de que son dificilmente illables uns doutros (provócanse, relaciónanse, solápanse, lévanse consigo, etc.), e potenciais, dende a perspectiva de que foron capaces de construír un territorio desprezable pola ciencia, a cultura, as administracións públicas e o mercado; motivo máis que suficiente para pensar que nos encontramos ante ideas radicais sobre as que construír novos relatos para o urbano.

– REUTILIZACIÓN: Uso funcional das novas materias primas do noso espazo-tempo (refugallos, excedentes, etc.).

Os refugallos e excedentes son unha materia prima sempre dispoñible nos territorios capitalistas. Se noutros contextos poden ser a arxila, a pedra ou a madeira os materiais máis abundantes e ao alcance de calquera construtor, hoxe-aquí dispoñemos dunha gran cantidade de obxectos inservibles ou sobrantes que forman parte do territorio coas mesmas condicións de naturalidade ou dignidade, e cun custo económico e ambiental radicalmente inferior á produción de novos materiais.

Os procesos de reutilización destes obxectos sitúanse fronte á creación de novos materiais e sistemas como unha opción posible e claramente valorable, xa o pensemos como a simple reutilización de somieres para realizar peches de leiras, ou como os regalos da rúa que amoblan multitude de pisos (non só de estudantes) en tódalas cidades. Calquera comparación entre o proceso de creación e uso dun novo material e a reutilización de algo considerado xa inservible é significativa dende moitas perspectivas: só hai que pensar no complexo proceso que pon en marcha a colocación dun enreixado estándar de Leroy Merlin ou Bricoking (que require deseño, produción, distribución, publicidade, venda e transporte), fronte á reutilización dun antigo somier xa inservible para a súa función orixinal (que só require un transporte ata a súa nova situación, e ademais inclúe de regalo significados máis ricos para o usuario e o observador).

* Aínda que a través deste concepto tamén se podería falar da reutilización de espazos e arquitecturas inservibles ou sobrantes, prefírese non entrar nesa escala para non abrir un debate complexo que quizais dificultaría a percepción da inmediatez da que intenta falar este concepto.

Aínda que o somier é probablemente o obxecto que máis se identificou con estes procesos e co propio feísmo, o catálogo de obxectos reutilizados é amplísimo, e só no caso dos peches de parcelas, xa se experimentou, con máis e menos fortuna, con todo tipo de materiais: dende paus de vasoira, ata palés, persianas, gardarails de estrada ou mesmo portas de ascensor.

Por sinxelos e directos que parezan estes procesos, só son algo estraño se os pensamos dende as lóxicas do capitalismo, porque en realidade en todo o mundo comezan a ser valorados os procesos de reutilización e reciclaxe: dende as culturas do “circuit bending” ou as micro-industrias de reparación e reutilización de teléfonos móbiles ou coches (como as investigadas por Marco Navarra no Cairo), ata os procesos de reutilización a escala territorial (como os estudos de Teddy Cruz sobre a reutilización en Tijuana dos desperdicios de California), ou os proxectos que se xustifican a partir da reutilización de neumáticos, palés, estadas ou calquera outro obxecto para compoñer a súa fachada… accións de moi diversa factura e posicionamento, pero que polo menos nun apartado, se sitúan como fenómenos antagónicos coa “obsolescencia programada” ou o hiper-consumo.

Por outra parte, tamén os excedentes (ladrillos, bloques de formigón, chapas onduladas, viguetas prefabricadas, etc.) son materiais comúns nos territorios onde a súa almacenaxe aínda é posible. Neste sentido, a parte de comentar que o concepto de sobrante tamén está detrás de moitos procesos si valorados pola cultura, como o colorido de moitos núcleos costeiros cuxas edificacións se acababan coas pinturas das embarcacións, ou como moitas festividades gastronómicas que xorden dos excedentes de tal ou cual colleita ou produción, a pregunta é ¿por que nas cidades non existen espazos para almacenar materiais, tanto os descartados nas rehabilitacións coma os sobrantes que non compensa trasladar de novo a fábrica e se acaban tirando, para poder utilizalos en futuras obras?.

Por último, hai que sinalar que as políticas de sostibilidade (como as leis de protección da paisaxe ou de conservación dos núcleos “rurais”) se sitúan moitas veces en contra das prácticas reais de sostibilidade, asociando inocentemente a tal concepto unha materialización visualmente simbiótica coas ideas conservadoras sobre a pureza/beleza da natureza e do patrimonio cultural. Recoñecer este urbanismo potencial que hai implícito no doméstico (unha nova volta de rosca sobre as teorías desenvolvidas ultimamente por Andrés Jaque) e recompensar e mellorar estas prácticas en lugar de prohibilas, parece o único camiño honesto para os implicados na intervención arquitectónica ou urbanística sobre estes territorios.

– INCREMENTALISMO: Proceso evolutivo gradual e non necesariamente lineal que define o marco racional dos procesos autónomos e/ou colectivos.

A posibilidade da auto-promoción-construción da vivenda é a posibilidade de certa autonomía nun campo específico, pero determinante, da vida humana. Neste sentido, o territorio está enchido de casos nos que a vivenda se define como proxecto vital capaz de adaptarse a cambios na familia/coletivo, en lugar de como obra circunstancial e inerte; como ferramenta para as microeconomías e o autoemprego, en lugar de como receptáculo para durmir; ou como posibilidade lenta para “ir habitando”, en lugar de como obxecto rematado que require un grande endebedamento hipotecario.

Os tempos desta actividade (marcados pola esquizofrenia inmediatez-demora: cando xorden necesidades e se dispón de recursos constrúese, e cando non, pois non…) non son os mesmos que os da construción do mercado e a industria inmobiliaria; pero achegan datos sobre a vida e o cambio dos habitantes dun territorio, e permiten encaixar multitude de axentes locais en procesos evolutivos de longo e impredicible percorrido.

Sen embargo, a través dun xiro delirante, a ciencia urbanística conseguiu identificar proceso con mal facer ou pobreza, resultando alegremente aceptable para a opinión pública a cuestión de fixar uns prazos determinados para construír, sexan cales sexan as motivacións e obxectivos da edificación.

Construír en x meses e que os técnicos correspondentes (entre outros, os arquitectos) desaparezan dando por habitable unha obra é unha fórmula que simplifica a recadación das taxas municipais ou o “intenso” traballo das aseguradoras, pero que non contribúe en nada á flexibilidade dos cidadáns á hora de construír os seus espazos vitais segundo os seus desexos, necesidades e capacidades en cada momento.

Aínda que La Voz de Galicia só entenda esta cuestión como as ampliacións-directas (extrusións verticais ou horizontais con ladrillo oco dobre e cubertas de chapa ondulada), en realidade a casuística dentro das miles de fotos que se realizan deste preciso momento dunha construción é amplísima; e en moitos dos casos apréciase claramente a súa condición de proceso, no que primeiro se rematan as fachadas e aleiros visibles dende a rúa, e moi pouco a pouco continúase polo resto de elementos da construción.

Por outra parte, a posibilidade dos estados-intermedios-indefinibles é outra das calidades dos fenómenos incrementais: os procesos abertos permiten a aparición de “erros” na ortodoxia (transgresión) que poden ser só unha fase efémera dentro dun proceso ou solidificarse, pero que sen dúbida poden dar lugar a espazalidades e usos non convencionais moi difíciles de proxectar a priori (pensemos por exemplo neses espazos abertos situados en planta alta, entre unha planta baixa habitada e unha cuberta flotante, que se manteñen durante anos como espectaculares terrazas-tendedeiro impensables dende a racionalidade do proxecto arquitectónico).

Por último, a riqueza das construcións auxiliares, que se constrúen mentres se habita, é tamén moi destacable nestes territorios e practicamente inexistente nos centros urbanos, polo que parece claro que os tempos esquizofrénicos están a achegar valores sensiblemente diferentes aos producidos polos tempos absolutos que se dan nos territorios considerados urbanos, e que proceden das limitacións do instrumental que manexa un urbanismo formulado como simple e ortodoxa lexislación.

– TRANSGRESIÓN: Intervención á marxe das lóxicas do proxecto arquitectónico que dá como resultado formas e materialidades non previstas polas institucións de control da ciencia e a cultura (administracións públicas, academias, medios de comunicación, etc.).

O radicalismo arquitectónico de moitas das construcións asociadas ao feísmo achega valores referidos á innovación e á diferenza máis alá dos asumidos pola academia ou o mercado (unhas veces por “erro”, outras por evolución pragmática…). Aínda que dun ou outro xeito tódolos conceptos tratados neste traballo poden facer emerxer a diferenza fronte ao convencional, este concepto ocúpase principalmente de tres formas interelacionadas de producir transgresión:

a) Por elementalidade, que é a capacidade para resolver un desexo ou necesidade de forma directa e sen mediacións culturais complexas; como construír unha casa enriba doutra, ou colocar un toldo tipo cafetaría como soportal dunha igrexa.

b) Por desprazamento, que é o traslado no espazo ou no tempo de realidades formais ou materiais ata o extremo de producir unha especie de “fóra de lugar”, unha cuestión asimilable ao lixo, pero tamén ao excepcional; como a aparición de tipoloxías en principio alleas a un determinado contexto, ou o uso de materiais industrializados en ámbitos considerados preindustriais.

c) Por mestura, que é sinxelamente a coexistencia de elementos ou procesos considerados excluíntes: mestura de materiais, formas, tipoloxías, estílos, ornamentos, aliñacións, alturas ou usos; como o amoreamento de construcións de distinto tipo e antigüidade, os muros realizados con varios materiais diferentes por cuestións circunstanciais, ou o palco-lavadoiro-canchadebaloncesto documentado xa hai unha década como parte da terra das mil belezas (Creus, Gallego, 1998).

Estes tres conceptos son formas de transgresión normalmente complementarias, pois a elementalidade leva consigo a maioría das veces certo desprazamento, que á súa vez xera a percepción dunha mestura incomprensible e polo tanto rexeitable por feísmo.

Esta elementalidade-desprazamento-mestura das solucións que se adoptan para resolver múltiples necesidades e desexos, ou a falta de respecto polas formas e materialidades que a academia valora como patrimonio, producen que no plano formal, as similitudes con algúns dos procesos considerados de vangarda se fagan evidentes en moitos casos: dende a fantasía que reflicten as construcións castillescas máis bizarras, ata a especie de desacato á autoridade que representan as mil e unha transformacións que experimentaron os hórreos en Galicia, ou as arquitecturas que directamente utilizan as mesmas estratrexias formais e materiais que obras amplamente publicadas nos medios especializados.

Dende esta perspectiva, estas construcións conforman un campo de experimentación e unha fonte de referencias vinculada á vida real contemporánea, moi útiles para aprender arquitectura e urbanismo, xa que o edificado pode non responder ás lóxicas limitantes do proxecto, é dicir, que pode basearse en códigos estéticos e en redes sociais ou de recursos, diferentes e invisibles para o técnico alleo. Unha cuestión transcendental para a sociedade (o campo da innovación), sobre todo nun momento no que mundo arquitectuchi está de resaca tralos tempos nos que calquera proxecto con catro cores pixelados ou “sensibilidade” cara á luz natural, se edificaba nun par de anos con foto incluída en revistas como Arquitectura Viva ou Pasajes.

Estas relacións espontáneas entre o popular e o vangardista que se dan no vernacular contemporáneo (Observer, 2011) non son nada novo na historia da arquitectura e o urbanismo, polo que parece completamente razoable manter aberta a súa posibilidade a través de fórmulas que eviten que o control institucional acabe con estas autonomías tan necesarias e potenciais.

– AUTO-REPLICACIÓN: Capacidade para difundirse sen necesidade de publicidade e hiper-consumo.

Os procesos de innovación e copia que poñen en marcha moitas das cuestións asociadas ao feísmo son o máis parecido á cultura “popular”, “libre” ou “do it yourself” que se encontra no territorio actual.

Trátase de intelixencias colectivas (Plataforma Zoohaus³) beneficiosas para a comunidade e que non dependen da publicidade e o hiper-consumo para expandirse. A transmisión do coñecemento boca a boca, a copia directa do descuberto noutro lugar, ou a chegada a solucións parecidas ou iguais sen ningún tipo de contacto, son cuestións por si mesmas valorables… ¿É populista dicir que isto ten que significar algo -como Koolhaas cando fala da cidade xénerica- (Koolhaas, 2011)?

En realidade, as solucións como o peche-somier, a bañeira-multiuso ou a lonanegra+neumáticos, forman parte do campo do coñecemento libre (sen dereitos de autor e disposto na esfera pública), e xeran unha situación na que miles de practicantes dunha especie de ciencia nómade produciron algo parecido a unha teoría sen sabelo (mesmos materiais, mesmas técnicas construtivas, mesmos resultados)⁴.

A cuestión é que, unha vez máis, ao comparar os tipos de máquinas que están a construír o territorio, a que acabamos de describir é como mínimo igual de valorable que a que require enormes presupostos para campañas publicitarias a maioría das veces insultantes (xa proveñan dos produtores ou distribuidores cuxo único obxectivo é vender máis os seus produtos, ou das administracións públicas, cuxo obxectivo é que se utilicen os materiais e solucións construtivas que alguén describa como “coherentes” dende un despacho en Santiago ou na capital provincial correspondente).

– REPRESENTACIÓN: Capacidade para visibilizar subxectividades e fragmentos de vidas cidadás na esfera pública.

Varios dos procesos asociados ao feísmo fan emerxer no territorio real as subxectividades e as vidas cotiás dos seus habitantes. Dalgunha forma, e á escala parcela da que estamos a falar, son unha representación da cultura dun lugar a través das personalidades materializadas dos seus compoñentes. Os cidadáns utilizan e transforman os seus obxectos, xa sexa con ánimo ornamental ou funcional, de maneira que o seu universo formal queda representado na esfera pública. Unha cuestión que sen dúbida amplía a experiencia de andar polo territorio ao implicar dalgunha forma o recoñecemento dos outros. Unha paisaxe urbana substancialmente máis rica que a que propón moitas veces a propia arquitectura e dende logo o urbanismo, máis preocupados por uns canons de beleza coherentes (conservadores e máis ou menos comprensibles) que nos centros urbanos xa só parecen cuestionables polo grafiti ou as macetas na ventás.

Os obxectos-delirio (reutilización+representación) son unha das materializacións máis visibles deste concepto: camionetas-palleiro, fornos-caixadecorreo ou retretes-floreiro son algúns dos obxectos que se encontran nos territorios onde se supón que se produce o feísmo; aínda que son moitas as cuestións que parecen agredir a sensibilidade do cidadán civilizado, dende os hórreos pintados coas cores e escudos de equipos de fútbol, ata as fachadas con ornamentos considerados estridentes, ou as figuras bizarras e cartelería de todo tipo que dan a benvida a moitos destes lugares.

A enorme cantidade de “chapuzas” recompiladas por La Voz de Galicia nos últimos anos son neste sentido a materialización de necesidades e desexos feitos públicos, unha forma elemental de coñecemento do outro e unha cuestión moi necesaria para a vida en comunidade, que como diciamos nos nodos urbanos centrais quedou resumida aos mecanismos pseudo-representativos do mercado (a publicidade que inunda as cidades ou as cores das cortinas que nos permite utilizar Ikea).

E non se trata só dun fenómeno observable dende a perspectiva individual, senón tamén a través dos procesos de manipulación e transformación colectiva do público ¿xa imposibles na cidade videovixiada?. Unha cuestión cuxa importancia a converte nun concepto propio (manipulabilidade), pero que mantén certa relación coa representación dunha especie de “consensos autoxestionados”, é dicir, que falamos de intervencións sobre o público que representan á comunidade dende o punto de vista de que o seu mantemento implica certa conformidade colectiva ou, polo menos, unha dignidade do feito respectable ao mesmo nivel que unha intervención municipal.

Un exemplo desta cuestión poden ser as decenas de marquesiñas de autobus tuneadas con todo tipo de cadeiras, sofás ou cortinas, que aparecen nestes territorios, e que expresan a capacidade dos cidadáns para achegar valor a un obxecto estándar e transformalo nun lugar de espera ou encontro con outros matices.

Un proceso contraposto á “civilización” das consideradas sete cidades de Galicia, onde estas actividades son directamente imposibilitadas a través dunha regulación (legal e social) que acaba con obscenidades normativas de todo tipo: dende as ordenanzas homoxeneizadoras do espazo público que se pretenden implantar en cidades como A Coruña, para “dar valor” a rúas como a Barrera ou a Franja cuxa multiplicidade de toldos e mobiliario se intúe como unha forma de feísmo, ata a prohibición xeneralizada de transformar autonomamente o fragmento de fachada que corresponde á túa vivenda sexa como sexa o edificio colectivo onde se encontra.

– MANIPULABILIDADE: Capacidade dos ámbitos construídos para acoller a transformación efémera e o uso por parte do estraño.

A flexibilidade é un concepto que en certo xeito foi resumido ao baleiro mínimal que todo o acolle ou ao catálogo de enxeñosas estratexias de paneis móbiles recompilados cada dous anos en Europan⁵. O concepto de manipulabilidade intenta falar dunha flexibilidade que se deixa tocar, que ten que ver coa capacidade para acoller o inesperado, ao estraño, pero non pola súa falta de “substancia”, senón por unha especie de “desleixo”-cara-ó-outro. A manipulabilidade implica polo tanto a capacidade para acoller programas efémeros que non deixen rastro (como o caso do Festival de Curtametraxes de Cans) ou mutacións permanentes-pero-precarias (como os “consensos autoxestionados” que representaban as marquesiñas tuneadas).

O caso de Cans é representativo das posibilidades que poden achegar estes procesos, xa que se trata dun territorio vinculable ao feísmo (urbanismo difuso e desregulado criticable dende a academia, construcións de todo tipo, materiais mesturados, bloque de formigón, galpóns, etc. -nada de urbanismo “sensible” tipo Allariz ou Oleiros-), pero que funciona como un soporte óptimo para unha determinada experiencia urbana, pública e non desenvolvible noutros ámbitos considerados máis ou mellor urbanizados.

O feito de que durante os días do festival, os espazos privados do núcleo de Cans (galpóns, leiras, galiñeiros, etc.) se transformen en salas de cine, escenarios musicais e de teatro, ou auditorios para conferencias, é un tema que parece relacionado coa materialidade precaria (¿simplemente usada?) e coa complexidade das formas arquitectónicas, sobre todo, en canto aos espazos adxectivos como o galpón, sempre relacionados coa “cultura do garaxe” (lugar para o desenvolvemento de actividades singulares e microeconomías de subsistencia, mais tamén paradigma espacial das orixes de cada peza de Silicon Valley). O único que parece claro é que as formas e materialidades das urbanizacións residenciais proxectadas (quizais máis pensadas para ver que para tocar, e baseadas na invisibilización do paso do tempo e as marcas do uso) non permitirían o desenvolvemento dunha actividade pública tan potente como esta.

Se nos preguntamos entón por que se poden dar estes usos, todo nos leva como dicimos ás calidades do precario e o usado, e ás cuestións sociais e psicolóxicas que se poñen en marcha con este concepto no caso de Cans (que principalmente fala da manipulabilidade de espazos privados). A hipótese é que se mesturan tres factores:

a) Os propietarios coñecen estes espazos, saben exactamente que son e como se fai cada elemento que os conforma; refacer algo non é polo tanto ningún drama; non existe unha dependencia de expertos e polo tanto, sábese valorar que está en xogo.

b) Estes espazos teñen un valor económico relativo e xa foron moi usados e rendibilizados; calquera dano non é polo tanto ningunha catástrofe, e ademais, non se depende dun seguro para solucionalo.

c) A dispersión e autonomía destes espazos dentro dunha parcela complexa permite o seu uso sen ter que abrir os espazos de vivenda; a aparición do público non é polo tanto unha ameaza importante para a intimidade.

Esta cuestión da manipulabilidade tamén se expresa a través da capacidade para acoller outras transformacións programáticas efémeras e de tipo comercial, como por exemplo o caso das vivendas situadas de camiño ao monte do Gozo, que os días de grandes eventos converten os seus baixos e garaxes en postos de venda de comida e bebida para os asistentes. A unidade vivenda-produción actualizada e temporal. Un tema só presente nos centros urbanos como A Coruña durante eventos como San Xoán ou a feira medieval, e nunca dende a vivenda, senón dende bares e cafetarías que dispoñen no espazo público grellas e barras como ampliación dos locais.

Este baixo grao de manipulabilidade das arquitecturas nos núcleos centrais está fomentado polas ordenanzas municipais, que debido á crecente obsesión pola eficacia, a pureza-neutralidade ou o control-proxecto, derivan cara ao delirio con normativas como a polémica ordenanza de Vilagarcía (copiada doutras cidades), que chega a prohíbir as reunións na beirarrúa se implican o seu bloqueo e dificultan a mobilidade. Un tema que nos recorda que o concelleiro de seguridade cidadá é hoxe en día unha figura clave en moitos concellos: leva anos producindo urbanismo sen sabelo, e sen que ninguén lle recorde as virtudes do urbano ás que os cidadáns non desexamos renunciar.

4.- Conclusións.

4.1.- Ata agora utilizáronse principalmente exemplos contemporáneos situados nuns territorios case ultraperiféricos con respecto aos sete nodos urbanos considerados cidades. Non obstante, estes seis conceptos son tamén a base sobre a que se asentan outras especies urbanas igualmente contemporáneas, pero quizais máis recoñecibles como integrantes da cidade pola súa nodalidade cultural, social e/ou política nas periferias directas destes nodos: tanto o Alg-a Lab de Valadares (Vigo), como o FAC Peregrina (Santiago de Compostela) ou o CSOA Palavea (A Coruña) son espazos moi diferentes, pero que comparten a súa situación nuns territorios periféricos que están a asumir unha serie de funcións imposibilitadas nos centros urbanos. As novas normativas anti-feísmo tamén poderían poñer en cuestión a estas realidades urbanas emerxentes.

Uns espazos que xurden ademais nun momento no que parece que unha década de propaganda foi suficiente para producir un certo cambio xeracional: boa parte dos fillos destes construtores anónimos que levantaron esta teoría non escrita manexan xa outros códigos de conduta máis “civilizados”, asumindo a leria do feísmo como unha realidade que os novos non deben ou non poden evolucionar se pretenden ser cidadáns.

4.2.- O xeógrafo Alvaro Domingues prefire o termo transxénico ao de híbrido para describir metaforicamente as novas realidades que definen hoxe o territorio. Baixo esta premisa, o autor explica claramente que unha vez superados e mesturados os conceptos de rural e urbano, o que aparece non é algo definible como rururbano (a suma das partes), senón un territorio que require conceptos máis precisos para describir unhas realidades cuxa xenética mudada as fai independentes das súas diversas orixes (Domingues, 2010), é dicir, que xa non nos serve a fórmula de describilos como a mestura sen sentido de elementos coñecidos que seguen sendo autónomos e non se inflúen mutuamente.

Tras analizar minimamente estes seis conceptos, enténdese que esta cuestión do transxénico podería ser igualmente aplicable a outras escalas, describindo de forma xenérica aos produtos da mestura (permanente; non efémera neste caso) de programas, formas ou materiais que se producen nestes territorios, como espazos e procesos independentes e sinxelamente “novos”, é dicir, cunha vida dificilmente predicible ao non estar vinculada obrigatoriamente ás calidades dos fragmentos que os compoñen. Unha cuestión que, como conclusión, interpretamos como unha chamada operativa e optimista para analizar estes territorios incomprensibles coma se fosen un algo verdadeiramente diferente ante o que debemos reaccionar con curiosidade.

4.3.- Esta curiosidade profesional polo ordinario, como base sobre a que construír novos métodos e teorías, é un camiño que pasa por Lefebvre, Jane Jacobs, William H. White, Venturi e Scott Brown, Rudofsky, os Smithson, OMA/AMO, Teddy Cruz ou Atelier Bow-Wow entre moitos outros. No noso caso, a esta curiosidade ¿científica? úneselle a sospeita sobre a existencia dunha especie de plan (con piloto automático) para controlar e capitalizar uns determinados territorios do ordinario, converténdoos en produtivos e consumibles a través da introdución de valores de estabilidade e outras lóxicas alleas á súa urbanidade.

A pregunta que xorde entón, unha vez detectadas algunhas das calidades destes territorios, é que facer máis alá da recompilación das súas evidencias (Walker, 2010). Unha cuestión que pasa pola formulación de conceptos máis instrumentais (Observer, 2011), que poidan aplicarse directamente á intervención sobre o territorio, e que sirvan para responder á pregunta sobre como pode ser hoxe unha técnica urbanística que acepte como válidas estas hipóteses. Algúns dos temas que deberán encarar estes conceptos-ferramenta son:

– Distinguir as diferenzas.

Un dos puntos clave para pensar estes seis conceptos de forma proxectiva é a distinción entre os obxectivos (¿sociais? ¿vitais?) da actividade construtiva, é dicir, a imaxinación de fórmulas para diferenciar, por exemplo, o edificado para un uso individual, familiar ou colectivo, do edificado como negocio abstracto; os procesos que visibilizan unha autonomía precaria, daqueles cuxa autonomía se materializa de forma abusiva; ou os procesos que van crecendo co tempo, daqueles nos que a desproporción cos seus contextos se produce dende o minuto 0. O urbanismo deberá polo tanto ser sensible ante estes “matices”; os usos do espazo (privado neste caso) son unha cuestión transcendental que esixe análises capaces de diferenciar os procesos razoables, das ocorrencias abusivas ou as aventuras capitalistas.

– Controlar o control.

Respecto ás normativas coas que hoxe en día se constrúe o territorio (leis sectoriais, plans urbanísticos, ordenanzas de todo tipo, etc.), quizais haxa dúas cuestións principais a tratar:

a) Por unha parte, formular unha redución da regulación urbanística que asuma a espontaneidade con máis naturalidade, é dicir, simplificar as normativas a poucos parámetros que permitan infinitas materializacións, lexislando a través de “variables máis intensivas que extensivas”, excluíndo por suposto as cuestións estéticas, e limitándose basicamente a propoñer “densidades, servizos, servidumes e ocupacións porcentuais” (Observer, 2011).

b) Por outra parte, podería ser moi útil formular o grao de lexislación de cada fragmento ou sistema territorial como un parámetro máis, é dicir, que o control sobre o territorio non sexa unha cuestión dada por suposta e sempre en crecemento, senón que poidamos pensar en gradacións que vaian dende o hipercontrol (as zonas ordenadas tamén representan a diferenza) ata zonas practicamente desreguladas (con obxectivos e posibilidades evidentemente máis ambiciosos socialmente que a construción do Eurovegas de turno).

– Multiplicar os tempos.

Como vimos ao longo desta pequena análise, os tempos que manexan estes procesos non son os absolutos e lineais aos que está afeito o urbanismo e que se supón (pensemos na Cidade da Cultura en Santiago, ou no Museo Nacional de Ciencia e Tecnoloxía na Coruña) caracterizan á correcta e ordeada construción. Polo tanto, parece necesario pensar en normativas que inclúan o tempo dunha forma máis evolucionada (como parámetro relativo) e que poidan ser sensibles ante os cambios nas necesidades, desexos ou capacidades construtivas dos cidadáns sen requirir complexas modificacións do planeamento (só rendibles á hora de facerlle sitio aos sempre benvidos pelotazos urbanísticos ou ás chuvias de euros europeos ou estatais).

– Explotar o público.

Por último, outro dos esforzos quizais necesarios é a reflexión sobe o papel do espazo público en todo isto. Só a xeito de intuición, formúlanse dúas novas posibilidades ou intereses:

a) Por un lado, o espazo público como “suavizante” do incomprensible; por exemplo, unha rúa tan sensible e urbanizada que permita percibir o colectivo que hai tras a multiplicidade formal, material e programática do privado que a compón… (¿como pensar a rede do público para mellorar a nosa relación coa incoherencia aparente -o cambio, a mestura e/ou a precariedade-?).

b) E por outro, o espazo público como “alborotador” do hipercivilizado; por exemplo, un baleiro-baleiro (de terra… “sen urbanizar”) situado nun lugar de paso masivo dun centro urbano… (¿como facer que o público poida devir feísmo -a través dos seus conceptos- alá onde o consideremos oportuno?).

X.- Nunha hipótetica situación na que estes cambios normativos fosen resoltos, os arquitectos/urbanístas dispoñeriamos dunha nova posibilidade para achegar valor ao territorio. O noso traballo, a tarefa para os partidarios da cidade (Koolhaas, 1996), podería ser a composicion doutras máquinas arquitectónicas e urbanísticas a partir dos conceptos que conforman estes sistemas. Máquinas que, como parte de sistemas abertos, non exclúen nada do exterior (yes is more…⁶), pero o recompoñen segundo criterios tan circunstanciais como críticos; devir construtores do feísmo en calquera dos territorios da cidade…

BIBLIOGRAFÍA:

– CREUS, J., GALLEGO PICARD, P. (1998): A terra das mil belezas. A Coruña, Colexio Oficial de Arquitectos de Galicia.

– DELEUZE, G. (1980): “Entrevista sobre Mil Mesetas”, en DELEUZE, G. (1995): Conversaciones 1972-1990 [trad. cast. de José Luis Pardo]. Valencia, Pre-textos.

– DOMINGUES, A., GALLEGO PICARD, P. (2010): “A non cidade no N.O. da península. E-conversas en territorios transxénicos con Alvaro Domingues”, en CREUS, J., GALLEGO PICARD, P., QUESADA, F. (eds.) (2010): O Monografías, 5 (Cidade II). A Coruña, Colexio Oficial de Arquitectos de Galicia.

– GUATTARI, F. (2004): Plan sobre el planeta. Capitalismo mundial integrado y revoluciones moleculares. Madrid, Traficantes de Sueños.

– KOOLHAAS, R. (1996): “¿Qué fue del urbanismo?” [publicado originalmente en 1994], en Revista de Occidente, 185, Madrid, pp. 5-11.

– KOOLHAAS, R. (2011): La ciudad genérica [publicado originalmente en 1994]. Barcelona, Editorial Gustavo Gili.

– OBSERVER (2011, diciembre): “Aprés le Feismo”, en ¿Pero tú a esto le llamas arte? (blog). Consultado el 21-5-2012 en <http://perotuaestolellamasarte.blogspot.com.es/>.

– VV.AA. (2006): Feísmo? Destruir un país. A fin do territorio humanizado: un novo intracolonialismo. Ourense , Difusora de Letras, Artes e Ideas.

– WALKER, E. (ed.) (2010): Lo ordinario. Barcelona, Ediorial Gustavo Gili.

– W. SOJA, E. (2008): Postmetrópolis. Estudios críticos sobre las ciudades y las regiones. Madrid, Traficantes de Sueños.