A xestión popular da auga: respostas locais fronte á globalización centralizadora

David Barkin¹

Resumo

O crecente proceso de privatización dos servizos de xestión e distribución dos recursos hídricos non parece ofrecer solucións axeitadas para responder as múltiples funcións e demandas que xorden dos mesmos. En México, e outras partes de América Latina, están a xurdir novas propostas “populares” de control local dos procesos de “produción da auga” como parte dunha estratexia alternativa de supervivencia das comunidades tradicionais. Neste traballo ofrécese unha discusión e avaliación dalgunhas destas opcións, subliñando as características delas que poderían contribuír á resolución dos graves conflitos que están a xurdir.

Coa incorporación dunha crecente parte da vida social ás transaccións do mercado, non sorprende a privatización dos servizos de xestión e distribución dos recursos hídricos. Non obstante, non é evidente que este proceso ofreza solucións axeitadas para responder ás múltiples funcións e demandas que xorden nunha conca, sobre todo na medida en que aumenta o carácter comercial da produción agropecuaria, intensifícase a produción industrial e elévase a densidade poboacional. Máis aínda, coa retirada dos apoios para a produción rural que polo xeral acompañou á integración económica internacional en América Latina, moitas das comunidades que se ocuparan tradicionalmente do mantemento dos complexos ecosistemas como parte normal dos seus procesos produtivos deixaron de atender estes labores, xa que requiren de ingresos que a actividade rural non é capaz de prover.

En México, e outras partes de América Latina, está aparecendo unha nova conciencia entre comunidades rurais -indíxenas e campesiñas- sobre a súa achega potencial ao manexo correcto de concas e de sistemas hídricos para o uso urbano-industrial como parte dunha estratexia alternativa de supervivencia. Cun recoñecemento da necesidade de asegurar a oferta de auga para grupos marxinais e a incapacidade dos organismos oficiais de protexer os ecosistemas onde nacen os ríos e onde se recargan os acuíferos subterráneos, as novas propostas “populares” de control local dos procesos de “produción da auga” requiren dun apoio político e un respaldo técnico, co obxecto de deseñar as alternativas axeitadas fronte aos esquemas simplificadores da globalización centralizadora.

Á vez, o recoñecemento dos retos dun manexo máis responsable dos sistemas de almacenamento, distribución e tratamento de augas para usos urbanos e industriais está transformando o panorama institucional. Estase a recoñecer a incapacidade dos gobernos locais e nacionais para asegurar unha administración axeitada dos recursos hídricos. Por iso, e por presións das institucións multilaterais de “desenvolvemento”, estanse emprendendo negociacións para outorgar en concesión o manexo destes sistemas a empresas transnacionais que están a encontrar problemas inesperados, xa que os seus sistemas de “full cost recovery” estanlles a obrigar a elevar as tarifas de tal maneira que provocan a resistencia entre usuarios e administracións locais. Nestas circunstancias, as opcións ofrecidas polas organizacións sociais poderían ter interese como bases de negociación de alternativas políticas.

Neste traballo ofrécese unha discusión e avaliación dalgunhas destas opcións, subliñando as características delas que poderían contribuír á resolución dos graves conflitos que están a xurdir. En primeiro lugar, estas opcións permiten colocar en primeiro plano o obxectivo dun manexo “sustentable” dos ecosistemas, é dicir, unidades territoriais que integran recursos naturais e sistemas sociais. En segundo lugar, crean a posibilidade de reconfigurar os marcos de debate e de negociación en rexións onde a mobilización social permite ou obriga á busca de novos camiños para a administración dos recursos hídricos.

1. A auga como determinante do modelo de desenvolvemento

En boa medida, os debates en torno á auga son discusións sobre a natureza da sociedade, da súa estrutura produtiva e do acceso dos distintos grupos sociais ás oportunidades que se xeran. Isto era particularmente evidente en épocas pasadas cando se puxeron en práctica grandes proxectos para promover o desenvolvemento rexional con base na organización espacial inducida pola planificación de concas hidrográficas (estilo Tennessee Valley Authority). Estas obras para o aproveitamento integrado da auga requiriron de cuantiosos investimentos. Pretenderon transformar rexións illadas e atrasadas en motores do desenvolvemento e a acumulación nacional. Tal era o potencial destas obras que os economistas do momento xeraron unha abundante literatura sobre a achega dos “polos de desenvolvemento” (Perroux, 1962), o “gran pulo” (Rosenstein-Rodan, 1943), ou a “distribución en niveis ou intervalos inducida” (Hirschman, 1958), por mencionar exemplos de tres “escolas” moi coñecidas; foron modelos que modificaron o xeito no que a comunidade internacional concibía o papel do Estado para abrir camiños que poderían aproveitar os empresarios, operando co impulso oficial ou cos recursos que os mercados proporcionaran. Prometían sinerxías entre as obras multipropósitos destinadas a abrir novas terras ao rego e xerar hidroelectricidade, e os programas de saneamento rexional (por exemplo, contra o paludismo ou a schistosomiasis) e de integración social. Este tipo de actuacións resultou particularmente atractivo en América Latina, onde a Comisión Económica para América Latina asumiu un papel protagonista difundindo o modelo e facilitando apoio internacionais para o seu implementación (ILPES, 1976).²

Á vista da experiencia acumulada en decenios de funcionamento, as críticas iniciais mostráronse atinadas: mentres que efectivamente abriron novas zonas á explotación comercial dos recursos naturais e promoveron a produción para mercados internacionais, na maioría dos casos non lograron converter as poboacións locais en beneficiarias dos proxectos. Aínda peor: estas poboacións víronse con frecuencia profundamente prexudicadas a medida que as súas comunidades foron desarticuladas e as súas tradicións culturais menosprezadas. Tamén sufriron ás mans dos novos donos das terras roturadas (colonizadores e investidores) e dos xerentes das novas plantas procesadoras que se apropiaron dos predios, convertendo os moradores en peóns ou traballadores asalariados, sen maior participación nas riquezas xeradas pola intervención estatal (Barkin, 1976). Introducíronse profundos cambios económicos -novas industrias e tecnoloxías produtivas- que agudizaron as diferenzas sociais e deixaron unha terrible herdanza de destrución ambiental con consecuencias para a natureza, a saúde e o benestar das poboacións locais aínda pouco estudadas.

A diferenza dos primeiros momentos da política de desenvolvemento, hoxe en día os debates respecto ao carácter dos investimentos e o futuro das rexións é tema de debate local e, a miúdo, internacional. Hai maior conciencia dos estragos ocasionados polas accións do pasado e mellor organización da sociedade civil para opinar sobre os proxectos tanto privados como estatais que propoñen alterar os ecosistemas cos seus complexos ámbitos biolóxicos e sociais. Non obstante, aínda agora a primacía do económico e o poder dos grupos financeiros internacionais -no mercado e en moitos dominios da opinión pública- constrinxe os termos da discusión ás consideracións de crecemento, de xeración de empregos (aínda que sexan de dubidosa calidade) e de rendibilidade, en vez de permitir a inclusión de elementos como a calidade da vida individual e colectiva e a evolución do patrón de actividade nas rexións. Un dos sectores onde o debate mostra de forma máis notorias as diferenzas entre os distintos puntos de vista é na área do turismo, onde os imperativos da implantación do modelo do turismo masivo, baseado en grandes investimentos, desolou valiosos espazos naturais, con poucos beneficios para as poboacións locais e terribles danos para os sistemas naturais. A costa do Caribe mexicano, coa ininterrompida expansión de Cancún, constitúe un exemplo tráxico deste fenómeno.

Os conflitos entre usos sociais e privados da auga son expresión do debate sobre as necesidades da natureza, o carácter da sociedade e o destino dos diversos participantes (stakeholders). Maniféstanse en moitos ámbitos: en propostas para a implantación de proxectos de campos de golf ou mariñas náuticas en diferentes rexións do mundo ou a expansión dos novos modelos para a produción de camaróns (gambas) en ambientes costeiros tropicais que requiren da destrución dos manglares, complexos sistemas naturais con gran produtividade para poboacións que os saben aproveitar. Os conflitos expresan un desacordo fundamental sobre a tendencia de evolución de nosas sociedades e sobre a natureza dos intereses que son predominantemente atendidos. Hoxe en día o despregamento desigual de forzas obriga a moitos grupos sociais a saír á rúa para facerse oír, a emprender actividades de desobediencia civil e a irromper nas reunións dos poderosos (mal)acostumados a ditar os termos da súa participación nos investimentos locais. Estes feitos constitúen o contexto no cal se está debatendo “unha nova cultura da auga”, que non é realmente unha discusión sobre a disposición da auga, nin sequera os dereitos de acceso, senón un debate acerca de que alternativas de evolución se ofrecen ás nosas sociedades.

2. Os recursos hídricos e o manexo sustentable dos ecosistemas

Quizais o factor primordial no debate sobre o manexo sustentable dos ecosistemas é o carácter integrado das múltiples dimensións que interactuan nun espazo determinado. As análises actuais da sustentabilidade nunca deixan de poñer en primeiro plano a importancia de superar a limitación das visións disciplinarias ou as perspectivas que se limitan a considerar os impactos dun só factor, aínda cando este sexa dominante na rexión. Velaquí arrancan as crítica ás propostas de desprender a xestión local ou rexional da auga do conxunto de actuacións orientadas á construción dunha estratexia de “desenvolvemento sustentable”. Aínda sen tomar en consideración os problemas de equidade e as cuestións fundamentais de dereitos humanos que se relacionan inevitablemente coa administración privada dos servizos de auga, a consideración da xestión da auga como un servizo esencial que require dun trato “técnico” conduce a un deseño que case sempre contrapuxeron os obxectivos das autoridades da auga contra os doutras administracións e cos diversos grupos sociais en contenda.

Estas diferenzas en obxectivos vólvense cada vez máis fundamentais na medida que se reduce a dispoñibilidade do vital líquido ou os recursos dunha rexión fanse atractivos para outra rexión que formula transvasamentos de “excedentes”. Tamén crecen as incompatibilidades entre actores coa privatización dos servizos de subministración, que xeralmente inclúen as etapas previas de abasto e almacenamento e as posteriores de tratamento (depuración) e disposición. Non é o propósito desta análise ofrecer unha discusión exhaustiva de todos os elementos que contribúen a agudizar o conflito entre as partes. Máis ben nesta sección quixera resaltar un problema fundamental que dificulta a resolución de conflitos dentro do marco do mercado nas nosas sociedades: a diferenza entre o obxectivo primordial do concesionario, orientado a maximizar as súas ganancias ou o retorno sobre o seu investimento, por un lado, e a esixencia dunha oferta adecuada en cantidade e calidade a un custo accesible para os usuarios.

Ao outorgar en concesión a responsabilidade para o abastecemento dun produto esencial como é a auga -un produto cuxa dispoñibilidade depende en boa medida do bo manexo “dos comúns” – é inevitable que aparezan unha serie importante de diferenzas no que se refire a criterios de actuación. Quizais un dos máis importantes é o horizonte de tempo con que se deseñan os sistemas operativos: para unha empresa particular a rapidez con que se recupera un investimento é determinante na valoración que poñen os mercados no seu desempeño. Para o público, pola contra, a durabilidade da instalación -medido en decenios, e implicando investimentos iniciais superiores- podería ser primordial. De igual xeito, o conflito entre gastos correntes e de investimento tamén son importantes, tanto para un operador público como para o operario particular. É especialmente notable como se están descubrindo que moitos sistemas de auga potable en todas as partes do mundo foron deteriorándose a raíz da ausencia de programas regulares de mantemento, e pola tendencia de desviar parte dos ingresos procedentes dos servizos de auga cara a outras liñas do orzamento.³ A ausencia de programas regulares de substitución de seccións anticuadas das redes de distribución e de conservación axeitada das áreas de recolección de auga para garantir a calidade desta son problemas moi comúns nos sistemas de auga potable en todo o mundo; máis frecuente aínda é a ausencia, por problemas financeiros, de sistemas axeitados de tratamento de augas residuais (negras), que reflicte un perigo vinculado a este recurso: a posibilidade de que un veciño forte poida transferir impunemente os seus problemas a outras comunidades.

Estes problemas, que afectan actualmente a moitos sistemas de abastecemento no mundo, están a levar á privatización da operación dos sistemas públicos. Deste xeito, crese que é posible transferir a responsabilidade sobre os erros do pasado e facer invisible a carga financeira dos novos investimentos requiridos para a modernización e expansión dos sistemas; ao trasladar a xestión a outra entidade sería posible reducir a débeda pública e, sobre todo, as obrigas futuras de endebedamento. Considérase que as grandes empresas que se están a especializar na operación de sistemas públicos de auga teñen doado acceso aos mercados de capital e están en condicións de introducir as últimas tecnoloxías para a adecuación dos anticuados e inadecuados sistemas públicos.

Este enfoque é erróneo porque presenta o problema da operación dos sistemas públicos como un asunto técnico e de financiamento. Non obstante, a xustificación para o manexo destes sistemas dentro da esfera pública é outra: o carácter da auga como “ben público” e o dereito que ten todo o mundo de acceder a este recurso vital; tanto é así que nos libros básicos de economía en períodos pasados usábase a auga e o aire como exemplos arquetípicos de “bens públicos” cuxos valores de uso superan con moito os seus prezos e os seus “custos” de produción. O conflito sobre obxectivos vólvese evidente na programación de investimentos e nas estratexias para a fixación de tarifas: dáse prioridade aos investimentos que responden ás necesidades dos usuarios mellor capacitados para pagar as cotas requiridas para a recuperación dos investimentos, e rexéitase como inmanexable o concepto dun “nivel de dignidade” que garante o acceso a unha cantidade mínima do produto sen custo. Igualmente difícil nesas condicións é formular que o ente privado sexa axente para implementar unha política tarifaria ecolóxica e/ou progresiva, incorporando nos prezos unha estrutura que promova o aforro no consumo e subsidios cruzados, para combinar metas sociais e ecolóxicas e obrigas financeiras.

Como consecuencia, non é de sorprender que en moitos casos non se cumpra coas expectativas públicas nas instancias onde se aplicaron políticas para a privatización da auga. Quizais unha das avaliacións máis coidadosas do proceso -do exemplo de Buenos Aires, onde se contou cunha experiencia de máis de 10 anos- é reveladora dos problemas. Nun mercado onde as ganancias son máis do dobre das medias internacionais os investigadores concluíron (Loftus e McDonald, 2001):

1. En vez de volver máis responsable o público, Augas Arxentinas parece que desenvolveu unha serie de prácticas clandestinas e de dubidosa ética;

2) A pesar de reducir as tarifas inicialmente de xeito importante, o custo do auga aumentou en máis do 20% en termos reais;

3) Estes aumentos foron transferidos de xeito desproporcional aos pobres (como consecuencia, taxas de non-pago chegaron a 30% con frecuente supresión do servizo);
4) A infraestrutura de rede de sumidoiros non creceu paralelamente á distribución de auga (xa que é máis rendible o servizo da auga) e non cumpriu coa súa obriga de construír unha nova planta de tratamento de augas residuais;
5) Observáronse serios problemas ambientais a raíz destas deficiencias; e
6) Acudiuse a cotas especiais e á banca multilateral de investimento para financiamento (a expensas doutras partes do sector público) en vez de utilizar os mercados comerciais de crédito.

Outros analistas son aínda máis críticos. O Public Service International Research Unit da Universidade de Greenwich en Londres documentou a concesión dos sistemas de auga potable e chegou a conclusións severas: “A corrupción é unha parte inherente nos procesos de privatización da auga como noutras áreas”. De igual xeito non logrou realizar as promesas de eficiencia e de ampliación efectiva na cobertura, xa que as extensións realizadas das redes foron contrarrestadas polos recortes en servizo ocasionados pola incapacidade de pagamento de grandes segmentos da poboación (Hall, 2001; Hall, et. ao. 2001).⁴

3. A xestión centralizada da auga versus a descentralizada

A xestión da auga é un asunto complexo que transcende con moito o problema de tratar de equilibrar a oferta coas diferentes demandas do recurso. Para empezar, hai un crecente recoñecemento que o problema da auga non é só de cantidade senón de calidade (Biswas, 2001). Non obstante, como se apuntou anteriormente, tanto a oferta coma a demanda de auga depende do xeito en que a sociedade se organiza para o seu abasto e para outorgar licenzas para o seu uso; os marcos sociais e regulatorios, así como as tradicións e o funcionamento dos mercados teñen o seu peso correspondente na situación en cada rexión.

Esta complexidade podería ilustrarse con só mencionar un aspecto, a colleita de auga de chuvia. Vella práctica, a colleita de augas de chuvia foi parte da organización social que incluía técnicas para o manexo do chan, incluíndo sistemas de conservación dos bosques, a construción de terrazas, condutos superficiais e acuedutos, e o aproveitamento e a conformación de estanques naturais e artificiais para a captación e utilización de augas de distintas calidades. Por suposto, tamén influía nas técnicas e deseños dos cuartos, levando a moitos pobos de incluír importantes obras para a condución e o almacenamento subterráneo da auga. Noutras rexións, onde os réximes pluviais son extremos, previsións importantes para a evacuación da auga eran tan significativas como os do almacenamento nas rexións máis secanas.

Pero a mesma colleita da auga se volveu un asunto controvertido. Nas urbanizacións das cidades en rápido crecemento, as técnicas industriais de construción relegaron as prácticas tradicionais a favor da economía de deseños modulares e reproducibles e o imperativo da redución dos custos iniciais dos investimentos. Noutras zonas, onde a agricultura comercial ve ás grandes obras hidráulicas, financiadas a través do erario público, como un dereito para a súa achega ao “desenvolvemento” nacional (e para a acumulación privada!), xurdiron conflitos entre os agricultores e as comunidades que están a tomar conciencia do potencial dun esforzo propio para forxar estratexias propias. Na India, algúns grupos poderosos interviñeron tratando de impedir ás comunidades seguir estendendo os seus sistemas de “colleita” de chuvias, xa que logrou tal grao de eficacia que está a ameazar a viabilidade “comercial” dalgunhas das obras construídas coa xustificación de evitar inundacións. Os agricultores, que dependían das augas para o rego dos seus cultivos comerciais, están a demandar as comunidades polos danos pecuniarios, mentres que o Estado se ve obrigado ao uso da forza pública para tratar de impedir que as comunidades sigan practicando estas técnicas tradicionais (Agarwal e Narain, 1997).

Os mesmos conflitos se reproducen de distintas maneiras noutras partes do mundo. Grupos empresariais están buscando implantar novos proxectos para transformar -léase modernizar- a sociedade. Pero estas transformacións poñen en dúbida a capacidade doutros grupos sociais de seguir cos seus propios proxectos de antano. As novas propostas requiren de volumes adicionais de auga, dunha restructuración do territorio e novos cadros de traballadores.⁵ Os sistemas especializados fan estragos en todas as dimensións da vida nacional: novas enfermidades, deterioracións no ambiente, trastornos na organización social. Para corrixir estes desequilibrios formúlase refacer ao país, suxeitalo a unha nova lóxica e a unha nova relación cos demais países, denominada nova división internacional do traballo. Esta globalización, cos seus sistemas especializadas de produción e a súa ilimitada capacidade de desprazar as súas esixencias arredor do mundo, desenvólvese por un continúo proceso de centralización, do proceso de acumulación así como do control da asignación dos recursos naturais e sociais.
En canto á auga, nótase nos plans para intensificar a oferta turística na Costa do Sol en España, as plantas maquiladoras en México, e as granxas de camaróns nas costas dos países tropicais do mundo. Para que funcione cada un destes proxectos requírese do desprazamento de importantes grupos sociais e do reordenamento do territorio, unha reasignación da auga dun sector a outro, dun grupo de usuarios a outro. O debate social en torno á auga, deste xeito, non é soamente unha disputa sobre o recurso, é unha manifestación dun conflito profundo entre proxectos de vida e respecto á dirección que as sociedades tratarán de imprimir ao futuro do planeta.⁶

4. Exemplos dun enfoque integrado de xestión de sistemas hídricos

No apartado que segue, ofrécense tres exemplos da forma en que comunidades tradicionais propuxeron un manexo propio dos seus propios ecosistemas. O que é característico nestes casos é a forma en que os seus éxitos redunden en proveito propio e en beneficio das poboacións veciñas e da sociedade en xeral. No último caso, onde as restricións institucionais e a avaricia impediron a participación dos grupos comunitarios na xestión do territorio e dos seus recursos, o custo que isto carrexou para a nación foi grande, e con tráxicas consecuencias para o ecosistema.

Auga Para Sempre: Nunha rexión no centro-sur de México, coñecido como La Mixteca, viven varios grupos de indíxenas en condicións de pobreza extrema. É unha zona de desolación e de expulsión de poboación. Hai máis dun cuarto de século, unha organización non-gobernamental formulou implantar un programa a longo prazo para o rescate dalgunhas partes da rexión -unha área que abrangue máis de 1.5 millóns de hectáreas con máis de 150,000 habitantes, esparexidos en centenares de pequenas comunidades. Propúxose unha ambiciosa serie de pequenos proxectos para modificar o ámbito, facilitando a captación da escasa chuvia que cae e canalizando os reducidos caudais de auga dos arroios para o seu uso social. Construíron centenares de pequenas obras para reducir a erosión e aproveitar a forza do auga para reconformar a topografía, para aumentar a produtividade dos seus labores e permitir unha maior diversificación das súas actividades. Os resultados son impresionantes: os bordos das súas terrazas foron estabilizados con árbores froiteiras e agaves que proporcionan produtos susceptibles dunha sinxela industrialización. Os novos jagüeys (pequenos estanques de auga) permitiron a expansión dos seus fatos de bovinos e ovinos; algunhas das súas represas se teñen azolvado, de xeito planeado, para ampliar as superficies cultivables con valiosas colleitas horti-frutícolas, mentres que outras represas proporcionan auga para colleitas de grans para surtir algunhas das súas necesidades básicas.

Consolidáronse as organizacións sociais e, con elas, a capacidade de autoxestión nunha rexión que estaba sufrindo de desmembramento hai pouco anos. As actividades artesanais floreceron e novas ocupacións xurdiron a medida que os asesores apoiaron os esforzos para aproveitar as novas demandas de produtos campesiños e ecolóxicos. O proxecto demostrou o realismo das formulacións da “tecnoloxía apropiada” e as posibilidades de implementar proxectos que descansan en coñecementos tradicionais. Ademais, logrou combinar estes enfoques con coñecementos modernos de sistemas de produción, de estruturas de mercado e patróns de negociación que permitiron reverter o proceso de empobrecemento nunha rexión marxinal de México (Hernández Garcíadiego e Ferrarías, 2001).⁷

Bosques e auga como instrumentos do manexo sustentable: Un novo proxecto (ca. 1985) para implantar un proxecto internacional de turismo de praia na costa do Pacifico contribuíu a agudizar o problema de degradación ambiental na rexión. As demandas incontroladas de auga obrigaron a bombear a ritmos moi superiores á taxa de recarga, coa ameaza dun esgotamento (ou, peor, a salinización) do acuífero costeiro. Algúns dos problemas hidráulicos teñen as súas orixes na incontrolada extracción de madeira tropical ao lago do medio século anterior, e a falta de sistemas efectivos de control para a plantación da milpa entre os poboadores na rexión.

Ao principio da operación do mega-proxecto, unha organización non-gobernamental formulou a necesidade de reverter a dinámica de marxinar as comunidades locais. Deseñou un programa de reforestación, usando principios do que denominou conservación produtiva, para a incorporación dos comuneros en actividades remuneradas que contribuiría á consolidación e diversificación da economía rexional cunha crecente participación das comunidades indíxenas na súa propia administración. Co descubrimento da magnitude do problema do abatemento do acuífero costeiro, volveuse urxente o afondamento das labores forestais, ampliando o seu alcance para incluír un manexo axeitado das concas para facilitar a infiltración de maiores volumes de auga mediante un manexo coidadoso dos chans e a redución da velocidade superficial da auga, tanto sobre a terra como nos ríos.

Formulouse a incorporación das empresas turísticas no financiamento destes labores que requirirían de cuantiosos investimentos adicionais. Como o marco institucional en México impide o pagamento por servizos ambientais relacionados coa conservación ou a produción do agua,⁸ elaboráronse esquemas alternativos para involucrar aos empresarios no financiamento dalgunhas das actividades produtivas, como é o caso do ecoturismo e a carpintaría (Barkin e Paillés, 2002). Estas actividades inclúen a plantación dalgunhas árbores con densidades maiores do desexable a longo prazo para permitir unha corte selectiva e unha poda deliberada dos exemplares de conservación con miras a producir ramas utilizables na fabricación de produtos que poderían cualificar para unha etiqueta de “produto sustentable” e a súa colocación nos mercados de comercio xusto (Barkin e Paillés, 2000).

Dous Milagres: Monarcas e campesiños nas serras mexicanas: Sen entrar nos detalles do caso, abonda dicir que a bolboreta monarca ofrece un espectáculo de gran beleza durante a súa hibernación de catro meses no centro-oriente da meseta central de México. Chegan literalmente decenas de millóns das bolboretas, a maior parte das cales nunca volverán ver os lagos canadenses de onde saíron. Esta viaxe multi-xeracional aínda intriga aos científicos que o estudan e converteuse no símbolo da integración económica norteamericana. Acoden á reserva da biosfera que se creou especialmente para os monarcas máis de 400.000 visitantes para admirar o espectáculo.

En condicións normais, unha afluencia desta magnitude debe ser causa de grande optimismo e mobilización social na rexión. Non obstante, moitas organizacións ecoloxistas expresaron a súa preocupación pola deterioración continúa dos bosques na zona a raíz da talla clandestina e a falta de organizacións locais para combater os incendios e dar mantemento aos ecosistemas. Como consecuencia, durante o último cuarto do século, foron asignadas cuantiosas cantidades de diñeiro á conservación da área e para a protección do lepidóptero. Desgraciadamente, os prexuízos institucionais e persoais, xunto con distorsións do mercado controlado polos empresarios nacionais do turismo, impediron que as máis de 80,000 persoas que habitan na zona poidan participar nos programas, e moito menos, encontrar apoio para a implementación das propostas xurdidas das súas propias organizacións, en colaboración con asesores externos.

Esta marxinación da poboación local cobrou un elevado custo na rexión. Importantes grupos vense obrigados a saír para buscar traballo en cidades próximas ou en destinos afastados. Non poden realizarse de xeito normal os labores regulares de vixilancia e de conservación dos bosques por falta de man de obra e de ingresos. Por outra parte, a rexión encóntrase na conca dun dos sistemas hidráulicos máis sensibles do país: o Lema-Chapala–Santiago que alimenta o lago natural máis grande de México que se encontra ameazado pola falta de auga. Algúns estiman que a zona de hibernación da Monarca podería aumentar a súa achega ás augas da Cuenca por un factor de tres, se se fixesen os investimentos necesarias para a rehabilitación dos bosques e os seus arredores (Barkin 1999).

Nin os campesiños nin as bolboretas están ameazados con desaparecer (Barkin, 1999). Cada un ten as súas propias estratexias para protexerse contra a voracidade dos seus predadores. Sen embargo, os dous poderían axudarse mutuamente se as “forzas vivas” da rexión lles permitise participar nas oportunidades xeradas polo turismo. Actualmente, é pouco probable que as estruturas monopolistas se flexibilicen para permitir unha distribución máis ampla dos beneficios. Como consecuencia, tampouco é previsible que encontren solucións para que a rexión proporcione maiores volumes de auga á súa conca, que tanta require.

5. Algúns exemplos do manexo da auga en novas situacións

O xurdimento da necesidade de afianzar a xestión de sistemas urbanos xerou numerosos exemplos interesantes dos obstáculos que as autoridades e especialistas teñen que resolver. Nesta sección identifícanse tres casos que ilustran unha ampla variedade de problemas que se presentan na actualidade. O primeiro caso ilustra as potencialidades que se poden alcanzar involucrando a poboación local nunha avaliación integral dos problemas candentes. O segundo estudo ofrece unha visión moi rápida da reacción provocada pola implementación desafortunada dunha concesión privada, mentres que o último é un resumo da experiencia dunha administración pública que loitou para protexer a calidade da súa auga con mecanismos que incentivan os produtores na súa zona de captación a colaborar nunha forma intelixente.

A participación popular como mecanismo de resolución de conflitos: A convivencia na zona fronteiriza entre México e os Estados Unidos obrigou moitas comunidades a buscar enfoques innovadores para cumprir as novas normativas que xorden. Unha de elas, a necesidade de reducir a contaminación do Río Bravo (coñecido como Río Grande en EUA), obriga as comunidades a construír plantas de tratamento de augas negras. Nunha destas pequenas comunidades con moi poucos recursos, un especialista forestal propuxo a utilización das augas nun sistema de tratamento biolóxico para converter as terras áridas nunha zona de plantación forestal (Lujan, et al., 2001).

Fronte a unha reacción de incredulidade oficial e a falta de respaldo da súa propia institución académica, o especialista decidiu acudir xuntos cos seus colegas norteamericanos e buscar o apoio dos propios residentes para poñer en práctica o seu proxecto. A súa proposta consistiu na creación dunha plantación forestal con variedades seleccionadas de tal maneira que un manexo axeitado reduciría a contaminación permitindo cumprir coas normas para a devolución das augas ao río. Seleccionou tres variedades para o proxecto e convocou unha serie de reunións locais para afinar a proposta. Ao mesmo tempo, iniciou contactos cunha planta papeleira dunha cidade próxima para a venda das árbores xa desenvolvidas que cumpriran xa coa súa achega máxima á depuración das augas negras; deste xeito, tamén contribuiría a conservación dunha importante reserva forestal na Serra Tarahumara, xa que a papeleira podería substituír unha fonte de celulosa con outra, e reducir as tensións ocasionadas pola concesión forestal de que gozaba.

A privatización a ultranza: Os problemas financeiras formularon ao goberno de Bolivia enormes retos e a necesidade de solicitar axuda do Banco Mundial. Nas negociacións para definir o paquete de axuda que se canalizaría ao país, o Banco insistiu na privatización do sistema de auga potable en Cochabamba, como prezo para a garantir un préstamo de US$25 millóns para servizos de auga. A concesión foi outorgada ao xigante da industria global da construción, Bechtel, con sede en Estados Unidos. A intervención do Banco incluía tamén prohibir ao goberno local ou nacional subsidiar os servizos aos pobres e permitir a plena recuperación do investimento privado cunha tarifa fixada de acordo co custo da auga en EUA.

Unha “Coordinadora de Defensa de Auga e a Vida” xurdiu para protestar contra os aumentos inmediatos de 35% no prezo do servizo. As manifestacións custaron a vida de polo menos un adolescente, e impulsaron o seu líder, Oscar Oliveira, á fama mundial, facéndoo acredor do Premio “Goldman” -o premio “Nóbel” alternativo para individuos da sociedade civil en asuntos ambientais. Un elemento escasamente mencionado nos recontos da historia é o feito de que os aumentos afectaron maiormente á poboación no centro de a cidade, xa que un 40% nin sequera contaba co servizo; aínda así os aumentos representaron unha parte substancial dos ingresos persoais.

A subsidiaría de Bechtel retirouse de Bolivia e o goberno viuse obrigado a derrogar a lexislación que autorizaba a privatización. Fronte ao baleiro institucional creado pola mobilización popular, o Servizo Municipal da Auga Potable e Rede de sumidoiros foi entregado aos obreiros da empresa e á Coordinadora para a súa operación. Hoxe en día, a SEMAPA enfronta enormes retos, xa que non conta cos recursos financeiros e técnicos para cumprir cos seus propios obxectivos de estender a rede e garantir un servizo axeitado a toda a poboación (Finnegan, 2002; Poupeau, 2002).⁹ Non obstante, neste momento acudiu ás organizacións internacionais que critican a política privatizadora en busca do apoio político, económico e técnico requirido para implementar a súa axenda.

Transformando os agricultores en protectores das augas: Nun contexto completamente diferente e inesperado, encóntrase un esforzo importante na cidade de Nova York para protexer a calidade da súa auga potable e de resistir os esforzos da axencia ambiental nacional (EPA) de impoñer a obriga de construír unha planta de tratamento das augas obtidas das súas extensas concas de abastecemento. As autoridades neoiorquinas están orgullosas da calidade da súa auga potable e defenderon a súa decisión de encontrar solucións máis apropiadas á deterioración na calidade da auga polo aumento no uso de químicos inorgánicos nos campos de golf e pola contaminación proveniente da actividade gandeira nas concas de drenaxe dos encoros de abastecemento.

Para enfrontar o problema, recrutaron un grupo de académicos da Universidade de Cornell para deseñar unha estratexia que elevaría a calidade da auga mediante a implementación das “mellores prácticas” para cada sistema produtivo. No caso dos campos de golf, se requiriu o cumpro estrito da normativa existente, so pena de retirar a súa licenza de operación por deficiencias. Para as negociacións cos granxeiros de vacún de leite, se adoptou un enfoque de cooperación, asumindo unha co-responsabilidade de elaborar procedementos para reducir as infeccións gastro-intestinais nos animais e de manexar os estercos e os sistemas de abastecemento de augas para evitar a contaminación directa dos regueiros por contacto directo dos animais. Estas medidas requiriron grandes investimentos e gastos adicionais para a operación das cortes en condicións óptimas; para facer fronte a estes custos, e para manter a industria competitiva, a Cidade aceptou a responsabilidade de seguir pagando aos 750 granxeiros certas cotas adicionais, como unha especie de compensa por servizos ambientais.

O resultado deste programa é que a cidade de Nova York logrou postergar, se non evitar, a necesidade de construír a planta de potabilización. Isto aforroulle un investimento de aproximadamente US$6 mil millóns cun presuposto anual de operación superior aos US$500 millóns; o custo anual de US$100 millóns para garantir a competitividade de granxas operando baixo a normativa das “mellores prácticas” parece un moi bo investimento. Ademais, a rexión goza dun ambiente moito mellor xestionado que antes, con grandes beneficios para a poboación local e os seus ecosistemas.¹⁰

6. Conclusión

Hai moitos exemplos de grupos locais que loitan para afianzar a súa capacidade de controlar os seus recursos e os seus ecosistemas. Eles recoñecen que os recursos -sexan auga, minerais, ou herdanzas culturais- non se salvagardan sós ou illados dos sistemas dos cales son parte. Neste traballo mostramos que a operación dos sistemas públicos de auga potables non funciona do mesmo xeito en condicións de concesións operadas por empresas privadas: os seus obxectivos difiren demasiado dos operadores do sector público para asegurar o cumprimento de metas colectivos á vez que satisfacer a condición da maximización privada de ganancias.

Tamén resumimos as experiencias de tres comunidades mexicanas que están implementar sistemas propios de xestión territorial que ofrecen leccións importantes. Estas accións demostran o potencial de experimentar con novas formas de administración dos recursos naturais para contribuír a elevar o nivel de vida nas propias comunidades e mellorar a calidade dos ecosistemas que administran, con beneficios evidentes para todos, incluíndo importantes grupos plenamente comprometidos cunha vida dentro do marco de a globalización. Non obstante, como se ve no exemplo da Bolboreta Monarca, ignorar as posibilidades da participación das comunidades pode carrexar grandes custos para todas as partes, incluíndo a propia natureza.

As experiencias no manexo de sistemas urbanos de auga potable requiren de importantes acervos de coñecementos e de recursos. Como o exemplo fronteirizo demostra, algúns elementos poden adquirirse, pero o compromiso político e o apoio popular son facetas importantes que contribúen a consolidar as propostas técnicas. É evidente que o factor político tivo grande importancia na conversión dun grupo de activistas nun factor importante para a reconformación da empresa operadora de auga potable en Cochabamba. En Nova York, tamén, o decidido apoio das autoridades políticas da cidade foi determinante para facer que o a cidade enfrontásese ás esixencias da EPA cunha proposta innovadora e atrevida. Se hai unha lección duradeira que se poida extraer do cúmulo de experiencias na xestión popular da auga potable, é que esta non debe illarse do conxunto de decisións que se teñen que tomar respecto á evolución da sociedade, así como a importancia do papel da sociedade civil na súa implementación.

Bibliografía

Agarwal, A. and S. Narain (1977): Dying Wisdom: Rise, fall and potential of India’s

traditional water harvesting systems. New Delhi, India: Centre for Science and Environment.

(Resumido en The Ecologist. 1997; 27:3:112-116.).

Barkin, D. (comp.) (2001): Innovaciones Mexicanas en el Manejo del Agua. México: Centro

de Ecología y Desarrollo y Universidad Autónoma Metropolitana-Xochimilco.

Barkin, D. (2001ª): “La producción de agua en México: Aportación campesina al desarrollo

mexicano.” David Barkin, (Comp.), op. cit., pp. 13-25.

Barkin, D. (1999): “The Economic Impact of Ecotourism: Conflicts and solutions in highland

Mexico.” En: P. Godde, M. F. Price y F. M. Zimmerman, eds. Tourism and Development in

Mountain Regions. London: Cab International; pp. 157-172.

Barkin, D. (1999ª): “Dos milagros: Las monarcas y los campesinos.” Memoria: Conferencia

Norteamericana sobre la Mariposa Monarca, México y Montreal: Comisión para la

Cooperación Ambiental.

Barkin, D. (1976): “¿Quiénes son los beneficiarios del desarrollo regional?” en: Instituto

Latinoamericano de Planificación Económica y Social. Ensayos sobre Planificación Regional

del Desarrollo. México: Siglo XXI editores y Naciones Unidas — CEPAL.

Barkin, D. y C.A. Paillés (2001): “El agua en un plan regional de manejo sustentable de

recursos.” en Barkin, D. (Comp.), op. cit., pp. 35-44.

Barkin, D. y C.A. Paillés (2002): “NGO-Community Collaboration for Ecotourism: A

strategy for sustainable regional development.” Current Issues in Tourism. Vol. 5:3-4.

Barlow, M. and T. Clarke (2002): Blue Gold: The battle against corporate theft of the world’s

water . Toronto: Stoddart.

Biswas, Asit K. (2001): “Crisis de los recursos hídricos.” en Barkin, D. (comp.), op. cit., pp.

27-33.

Finnegan, W. (2002): “Letter from Bolivia: Leasing the Rains: The world is running out of

fresh water and the fight to control it has begun.” The New Yorker. April 8, pp. 43-53.

Hall, D. (2001): Water in Public Hands. London: Public Service International Research Unit,

Greenwich University.

Hall, D., K. Bayliss, y E. Lobina (2001): Still fixated with Privatization: A critical review of

the World Bank’s Water Resources Sector Strategy London: PSIRU, Greenwich University.

pp. 35-55. 14.

Hernández Garcíadiego, R. y G. Herrerías (2001): “Agua para siempre.” en Barkin, D.

(comp.), op. cit., pp. 81-88.

Loftus, A. J. y D. A. McDonald (2001): “Liquid Dreams: A political ecology of water

privatization in Buenos Aires.” Environment and Urbanization. Vol. 13:2:179-199.

Luján Álvarez, C., Constance L. Falk, Christopher A. Erickson, y John G. Mexal (2001): “Un

proyecto agroforestal comunitario en la región fronteriza.” En: Barkin, D. (comp.), op. cit.,

pp. 189-202.

Poupeau, F. (2002): “Et l’eau de La Paz fut Privatisée.” Le Monde Diplomatique. (Mayo): pp.

28-29.

Toledo, V. M. y L. Solís (2002): “Ciencia para los pobres: El proyecto ‘Agua para Siempre’

de la Región Mixteca.” Ciencias, Vol. 64:33-39.

Tirado de Futuros: revista trimestral Latinoamérica y Caribe de desarrollo sostenible, vol. 2, nº 7, 2004. http: www.revistafuturos.info. Editado cunha licenza creative commons