Unha conversa entre Judith Butler e G. Spivak

                                                                                                                                                                                                      Bea Hauser

O pasado ano publicouse en Francia,1 onde a recepción de Butler foi por complexos motivos de política mediático-institucional2 tardía e a de Spivak está inda por chegar, o texto dun encontro que tivo lugar o seis de maio do 2006 na universidade de Irvine, California. Sen embargo, este complexo traspase de ida e volta está suxeito a tódolos problemas da tradución, as operacións e inoperancias dunha recepción nalgún senso tardiamente apresurada. Disto dá boa conta a transformación do título orixinal na tradución francesa e a breve nota do editor tratando de presentar as autoras. O título do texto en inglés era “Who sings the nation-state? Language, politics, belonging”, a tradución francesa, un dos exemplos máis sorprendentes de evacuación de contido que atopei nunca, L´etat global. Se ben o coloquio iníciase apelando a esa noción de estado global, a verdadeira operación é máis ben o seu desprazamento cara a crítica do estado-nación e a posibilidade dun exceso non de todo redutíbel ao estado. De seguro, o título orixinal non era “politicamente correcto” no contexto francés “oficial” e facíase necesario convertelo nunha abstracción a-tópica que está xusto nas antípodas do que realmente se xoga no texto (falar de pertenza, lingua, política non é de seguro fácil no hexágono, e non o é por medo de atoparse co real da súa historia como resto no presente). Inda máis sorprendente é a definición de subalternidade dada no prólogo do editor; definida entre guións como inaccesibilidade a mobilidade social, convertendo o termo a un socioloxismo ben pensante. Certo é que na subalternidade danse mecanismos de reprodución de si, pero a clave da subalternidade en “Can the subaltern speak?” se sitúa na imposibilidade de acceso ao simbólico. Ese feche que non é unha situación dada, por suposto, senón producida, tamén (nodo no que se artella a curiosa relación entre Foucault Deleuze e o sacrificio ritual das viúvas nese texto de estrutura retorta) polos enfoques teóricos que tratan de darlle voz.

Estamos ante un texto-encontro: encontro de dous discursos heteroxéneos, pese aos seus puntos comúns, de dous modos de entender a teoría que, sen embargo, comparten unha mesma filiación (a filosofía francesa das catro últimas décadas do pasado século e a súa lectura da filosofía alemana, moi especialmente Kant e Hegel), en ocasións alleos e en ocasións coincidentes, capaces de elaborar un discurso, senón conxunto polo menos xustaposto, que non pase necesariamente polo consenso pero que sexa capaz de abrirse a palabra da outra. Nese punto entre Spivak e Butler hai respecto e un algo máis que funciona como unha esixencia teórica e non só. Dúas pensadoras, pese ao éxito, desprazadas da disciplina (a filosofía) na que se formaron e nunha situación centralmente marxinal do saber que se produce no seo da institución universitaria norteamericana.

O motivo da conferencia levaba o nome de estados globais, Butler abordou o tema dende o estado-nación, a forma estado que veuse dando ate agora e que non finou aínda; pois, como insistira tamén Spivak, se ben pódese falar de crise, a idea de nación conserva “unha forza xenealóxica nada desprezábel”. Butler criticou fortemente a noción de soberanía ao uso, Agamben explicitamente citado, que pode converterse nun xeito de fechar o discurso e a capacidade de pensar o que está a pasar.

“A concentración sobre o aparello teórico da soberanía corre o risco de empobrecer o noso cadro e o noso vocabulario conceptual, ate o punto de volvernos incapaces de afrontar o desafío que representa dicir o que é a vida para os expulsados, por exemplo, para os que temen a expulsión, ou están en vías de expulsión, ou viven como Gastarbeiters en Alemaña, ou tamén para os palestinos que viven baixo a ocupación. Estes non son exemplos indiferenciados de “nuda vida” senón estados de desposesión baixo unha xurisdición elevada “.3

Pero a interlocutora elixida por Butler é Hannah Arendt, a que somete a un coidadoso traballo de relectura, moi especialmente en As orixes do totalitarismo, que se distancia do texto sen resultar nin hermenéutica, nin deconstrutiva pero que incide niso que falta do texto, nos seus puntos escuros, nas súas inconsecuencias dun xeito bastante alonxado do traballo textual académico e que se move entre a empatía e un esforzo constante, quizais non o suficientemente rigoroso, de distanciamento histórico. Na contraluz da globalización e as mutacións no exercicio do control estatal a soberanía emerxe non como nuda vida senón como complexo dispositivo de produción de exterioridades ao “político” (un dos puntos fundamentais da súa crítica a Arendt é a inaceptabilidade do seu intento por recuperar o modelo de acción e de política da polis grega, constituíndo a acción como unha esfera -Butler, J. y Spivak, G. L´état global, Paris, Payot, 2007- separada da labor, o espazo doméstico ao que quedan relegado os que non teñen dereito a política, sen recoñecer que o establecemento desa liña divisoria é xa político):4

“Se o estado e o que “une” tamén é o que pode desunir. Se o estado une no nome da nación, evocando pola forza, senón coa forza, certa versión da nación, vemos que tamén desune, que expulsa, prohibe<…>Non estamos fóra da política cando estamos desposuídos deste xeito. Estamos máis ben nunha situación ben pregnante de poder militar onde as funcións xurídicas tórnanse a prerrogativa dos militares.5 Non é a nuda vida, senón unha formación específica de poder e coerción concibida para producir e perpetuar a condición de desposuído”.6

Judith Butler considera que o gran acerto de Hannah Arendt foi a intuición de que en último termo o estado-nación (re)prodúcese ao producir un resto que rexeita cara fóra, a apatría. O núcleo, nembargante, da argumentación é –como xa estudara en Gender troubles – os mecanismos polos que se xeran novos significados a través dos actos performativos. A partir do exemplo, pero non é só un exemplo, do himno americano cantado en español, Butler establece a noción de contradición performativa, que ten a súa xénese no motivo arendtiano dun dereito ao dereito: un dereito que non pode ser garantido polo dereito e que se lle opón. Ese sinxelo acto de cantar fende a idea monolítica de nación e non deixa o guión que a une ao estado indemne:

“J. BUTLER: Penso que a [contradición performativa] podemos entender como unha mobilización discursiva cun certo grao de liberdade, sen a lexitimación legal que serve de fundamento ás reivindicacións de igualdade e liberdade.

Pero isto implica tamén unha deformación da lingua dominante e un re-traballo do poder, pois os que cantan están sen dereitos, o que no significa que as súas vidas non estean embarrados no poder. Evidentemente esas xentes que cantan non o fan dende un estado de Natureza. Cantan nas rúas de San Francisco e de Los Angeles. O que significa que non só modifican a lingua da nación, senón tamén o seu espazo público. O fondo sería unha ofensa consideralo doutro xeito.

G. SPIVAK: O fondo que?

J. BUTLER: Unha ofensa

SPIVAK: Si, unha defensa, unha pantasma”.7

Se Butler insiste nesta idea de contradición performativa como único modo de avanzar cara unha política radical da igualdade, Spivak insistirá no “rexionalismo crítico” como unha forma non redutíbel á nación nin ao estado, inda que poida coincidir con el (Spivak insiste na necesidade do estado como garante abstracto do dereito, se ben nun determinado momento apela a”sociedade civil internacional”8) de poñer límites ao capital global.

“¿que utopía se reclama? Trátase aquí de oporse a un capitalismo sen trabas, non de atopar nun xeito de pertenza indiscutíbel co Estado capitalista as deliñamentos dunha utopía. A reinvención do Estado sobrepasa o Estado-nación nos rexionalismo críticos <…> Pensamos o declive do Estado-nación como un desprazamento nas estruturas abstractas de protección social indo cara o senso dun rexionalismo crítico que combata o capitalismo global. Hannah Arendt pensa o capitalismo en termos máis de clase que de capital. Fainos falta un sentimento do papel determinante de algo que non é nin nacional nin determinado polo estado. É capital e Arendt non o pensa.”9

Ese “rexionalismo crítico” é –insiste Spivak –o nome dun proxecto, unha nova cartografía que ten en conta a xénese histórica das actuais divisións do mundo –sinala Butler –e que se ergue ante un universalismo ético que Spivak considera inoperante, como mostrou xa Derrida do “coma se” kantiano en Voyous, co que se tenta pensar à vez o mundo e a liberdade, pese a todos os intentos habermasianos de restauralo. O rexionalismo crítico ten para Spivak a súa raíz na deconstrución da xenealoxía operada por Derrida en Politiques de l´amitié e as súas formas contemporáneas nas novas unións na periferia, dende o continente asiático ate o xiro a esquerda en Latinoamérica.

“¿A nova América latina poderá controlar o desexo euro-americano de universalismo? Evo Morales nos o faría esperar. Logo vemos porque “crítico” e porque “rexionalismo”. Está máis acá e máis aló do nacionalismo conservando as estruturas abstractas de algo que semella ao estado. Isto permite unha corrección constitucional contra a simple vixilancia e colecta de donativos sobre os dereitos do home, ou o proceso de interese público no nome dun público que non pode actuar por si mesmo”.10

O encontro remata cunha afirmación tallante da herdanza de Marx, fronte a Arendt neste caso, e coa esixenza dun discurso que movilice sen fechar o tempo, un soño que non teña porque producirse, ao que, esta vez citando como Benjamin a Sorel, Butler chamará a promesa do irrealizábel.

Encontros sen desencontro de dúas pensadoras metropolitanas pero nalgún senso marxinais en torno a algo chamado estados globais. Nin pluralismo, nin universalismo valdeiro, a propia Butler non apelará (esixencias da conversa?) a súa reelaboración do universal (xeral –diría Ripalda – considerando universal unha mala tradución) hegeliano. Contradición performativa que apela a un dereito máis aló do dereito como esixenza radical de igualdade (motivo que non está lonxe do antes citado Rancière), liberdade no acto contixente de reclamala que pode alterar –como xa escribira para as identidades sexuais –aquilo que remeda, rexionalismo crítico fronte ao nacionalismo e a soberanía pero mantendo unha certa referencia ao estado; de fondo, a herdanza da deconstrución, resoando na lectura de Arendt e na reivindicación de Marx.

E que facer nós (e dicir nós é sempre un performativo e ás veces unha contradición), onde situar a nosa propia condición de restos? Se hai un momento interesante nese longo diálogo está na discusión sobre a auto-determinación entre Butler e Spivak, onde o desacordo é radical. Butler pensa que a autodeterminación é unha noción diferente do nacionalismo do estado-nacional, en tanto pode consistir en reclamar non un estado senón outras formas de autonomía rexional susceptíbeis de desnacionalizar un territorio dado. Para Spivak, sen embargo, é imposíbel trazar unha liña nidia entre autodeterminación e nacionalismo, entre rexionalismo e nacionalismo. Tense que poñer a funcionar eiquí unha crítica persistente que opere ao longo de todos os arranxos racionais e máis aló deles. Ese é o imperativo rexionalista, discontinuo do político racional. Sendo tan sinxelos os malos usos da soberanía nacional e sendo tan fácil caer nun sentido de soberanía ao Agamben, Spivak insiste no feito de que a soberanía é algo negociábel.

Ate aquí o breve resumo dunha conferencia traducida xa a outro idioma. Os avatares desa tradución foron sinalados. A modo de feche, quería sinalar non o feito do libro senón a súa falta –inda que algo empeza a facerse – incluso a súa irrecibibilidade no contexto do estado español. Se a recepción francesa foi lenta, a española non menos. Afortunadamente no caso de Butler, contamos con suficientes persoas adicadas a teoría queer que puideron traela a España11 e hoxe a maior parte dos seus libros poden atoparse en castelán. Non é así o caso de Spivak, como non é o caso do post-colonialismo inda que haxa que sinalar o enorme esforzo feito pola editorial Traficantes de sueños para ofrecer unha antoloxía de textos12. De seguro non é o momento de abordar o campo universitario español pois estritamente intelectual non hai, salvo certas individualidades un tanto fenecidas xa. O caso galego é especialmente sangrante no punto universitario. Voume limitar como unha última nota a recibibilidade dese texto no noso espazo e no noso tempo, onde toda a discusión sobre a soberanía nacional e a autodeterminación está bloqueada. Non hai lugar para pensar, máis aló do xurídico e iso con risco, isos termos que sen embargo enchen ate facer que reventemos o día a día dos medios de comunicación “nacionais” (e é curioso o sentido que ese termo ten dende que algúns decidiron denominarse de tal xeito). Nesta época de crise do estado-nación, e de retórica inxenua da post-soberanía resulta curioso que a vida política enteira de iso ao que chaman España se organice en torno a loita pola “nación”, a imposición da nación polo estado mesmo que permite ver con claridade o artificio do estado-nación e a súa violenza. Curioso tamén, lido no noso contexto, que Spivak recupere ese termo de rexionalismo que aquí nós soa as primeiras esixencias a diferenza, cultural sobre todo, do século XIX e principios do XX. Tamén algo se sabe aquí da retórica da autodeterminación somo sucedáneo brando da soberanía, e non a de ser casual. Se a avant-garde teórica adícase a recuperazón de termos que para nós resultan periclitados… ¿Como traducimos? ¿Dende onde? ¿Para quen? Con todo e o que nos toca, o que cae –quizais- en sorte.

Judith Butler comeza por preguntarse a pertinencia do seu discurso, o que teñan que facer ou ver as universitarias especialistas en literatura cos estados globais. A esa interrogación, longa e complexa, seguirá un análise do estado como tal e do estado nación. Ese análise lévaa a unha crítica sutil da noción de excepción e nuda vida de Agamben:

O modelo que vai tomarse para proseguir esta análise será o do refuxiado, e nese punto atopárase cos textos de Arendt, inda que do xeito crítico xa indicado. Butler adicara un apartado especial a crítica a noción de soberanía en Agamben. A argumentación de Butler pasará por unha actualización do bio-poder tal e como foi trazado por Foucault, negando a posibilidade de distinguir unha vida nuda, pois toda vida está xa atravesada pola política, recuperando fronte a soberanía a categoría foucaultiana de gobernabilidade e insistindo na esterilidade teórica de semellante noción:

A figura do refuxiado prosíguese no análise máis positivo das críticas de Arendt á fundación do estado de Israel, en último termo o estado-nación implica a apatría, o ensaio de Arendt non son se refire ao fin do estado nación senón que o declara, e en certo tipo de discurso político (dinos Judith Butler) as declaración constitúen un xeito de aposta. Se os seres humanos poden actuar conxuntamente teñen que facelo en tanto que nos, este texto podería comprenderse como o paso do eu ao nos, que si ben non é suficientemente para unha acción eficaz constitúe unha das súas condicións mínimas necesarias. Eso conduce a que acción individual ten que buscar ante todo establecer a igualdade, para converterse así nunha acción plural e tornarse politicamente eficaz. Ese análise da irreductible dimensión declarativa pretendendo a igualdade prosígueo Butler no himno nacional americano cantado en español. A emerxencia de “nuestro himno” introduciu o problema da pluralidade na nación, e non deixa ese nós presuposto por ela indemne.

Dereito ao dereito – esa acción performativo como reclamación dun dereito (o de asociación) ao que deberían ter dereitos (Arendt). Ningunha lei garante ese exercicio do dereito aos dereitos, que mesmo poder ser ilegal, pero pertence a natureza da legalidade que se revela como non unha condición da natureza senón unha condición social. A cuestión da performatividade e a contradicción performativa. Non pode haber unha política de cambio radical sen unha contradicción performativa, hai que mostrar, deixar explanarse esa contradicción, mostrar como a igualdade e a liberdade deben desprazarse máis aló das súas articulacións positivas e o único xeito de avanzar cara algo novo (64)

O declinar do estado-nación e a emerxencia de estados globais, plurinacionais, dos que Spivak subliña a súa historia vencellada lévaa a matizar non só ese declive do estado nación que sen embargo conserva e a emerxencia da vella pluralidade étnica, xa existente tanto na URSS como no imperio otomano sen que iso impedira a mobilización de poboacións enteira ou o xenocidio. Engarzando co análise de Butler sobre o himno cantado en español, Spivak:

Esa outra recibe o nome, unha páxina máis adiante de e volve para contestar a exposición de Butler do dereito a ter dereito e a contradicción performativa:

“Judith fala dun dereito apoiado na contradición performativa. O que eu quero subliñar e que eses dereitos que están no modo declarativo, máis nunha declaración universal que nunha contradicción performativa son afirmados sobre o fracaso tanto do estado (Arendt) como da revolución (Marx)”.13

Habermas e a Unión europea. (pregunta introducida por Butler). Spivak sinala as radicais diferencias entre o rexionalismo crítico e un tratado económico entre nacións, inda que poida existir un xeito de contradición performativa trátase de situacións diferentes. E cita a Juan Mosavia, antigo director da Organización Internacional do traballo insinuando que quizais habería que cambiar a política da nosa economía. A cuestión retoma Spivak móvese neses termos económicos e pon algo que é máis que un exemplo: os estados emerxentes do sur global están a limitar o acceso a esfera pública aos cidadáns, simplemente porque a esfera pública específica ao estado redúcese en relación a esfera económica global.

“Non hai cidadanía sólida para as xentes que están no máis baixo da escala. Os estados xestores globais están a producir apátridas nos seus propios estados…”.14

Spivak segue denunciando a filiación ou a retórica kantiana de Habermas. Para ela só é necesario referirse ao Derrida de Voyous para ler de que xeito o “coma se” kantiano resulta inoperante para pensar e comprometerse nunha democracia global e segue citando a Derrida, comezo para ela do rexionalismo crítico en Politiques de l´amitié onde chamará o desligue do vínculo entre nacemento e cidadanía deconstrución da xenealoxía. Nesa deconstrución da xenealoxía comeza o rexionalismo crítico.

O que Spivak parece referirse e as novos modos xeitos de relacións e alianzas entre os diferentes ámbitos do chamado terceiro mundo, sexan estatais ou non completamente e a posibilidade de resistencia ou freo para o capitalismo global que poidan supoñer. Limítome a presentar só un dos seus exemplos que, ademais, fecha a súa exposición:

Rexeitamento do universalismo ético.Post-soberanía? Non se trata diso subliña Butler, ex. estadounidense, pp. de inxerencia internacional. Autodeterminación, soberanía, nacionalismo. Discusión Butler Spivak. Outros modos de nacionalismo que fisuran a nación, nós diversos, Filosofía e práctica. O proxecto do rexionalismo crítico, máis que unha análise, para Butler rediseñar o mapa histórico tendo en conta a xenealoxía. Arendt/Marx… A promesa do irrealizábel.