“Mas ontem
eu recebi um telegrama.
Era você de Aracaju,
ou do Alabama”
Zeca Baleiro
Resumo
Onde é que atopamos aos outros? Saímos na súa procura, rexistramos a nosa experiencia, anotamos as súas ausencias, debuxamos mapas, escribimos cartas, procuramos pistas, deixámoslles mensaxes, damos voltas ao redor da posibilidade: reservamos mesa, planeamos a cita; pero sobre todo, máis que nada, facemos todo o posible para evitalos.
Palabras chave: Cadernos de guerra, segredos, silencio, espectáculo, anonimato, historias.
***
Un día un amigo convídanos para que confesemos os nosos segredos. Só por iso, e dende ese momento, ten que deixar de ser o noso amigo. Pero aínda lle debemos unha resposta. É por iso que eu estou aquí para falar da miña experiencia coa escrita, xa que caín na trampa; ou mellor para contar algunhas historias de outros. Mais, como é que alguén escribe algo que lle é totalmente alleo? Só porque falamos en realidade do que non sabemos: ese é o primeiro segredo a confesarmos. Saímos ao encontro desa alteridade que habita en nós, contemplamos a ese estraño en contrapunto que nos convida. E esa estrañeza do que semellaba propio inaugura unha travesía incerta, que se converte nun boxeo de sombra, un xogar ao escondedoiro dende a seguridade da distancia. Unha distancia que permite sostermos o segredo, e abrir a posibilidade da comunicación. Escribir é, ao fin, recibir unha mensaxe sen remitente.
I. Wittgenstein & Sons
Ars moriendi é o nome con que se coñece ao conxunto de dous textos que se relacionan entre eles, e que conteñen consellos sobre os protocolos e procedementos para unha boa morte, de acordo cos preceptos cristiáns de finais da IdadeMedia. A versión longa orixinal, chamada TRACTATUS (ou Speculum) artis bene moriendi, foi escrita en 1415 por un frade dominico anónimo.
Hei confesar un segundo segredo, eu non son un especialista no asunto, só un frecuentador, ás veces simplemente fascinado por un segredo que fascinou a moitos: o segredo de Wittgenstein.
Que se saiba, Ludwig Wittgenstein pronunciou unha soa conferencia na súa vida, foi o 17 de Novembro de 1929. Daquel día conservamos unha transcrición da súa fala, que foi organizada en Cambridge por unha sociedade chamada “Os herexes” (The Heretics). De que falou Wittgenstein na súa única conferencia coñecida? Pois daquilo que era para el o máis importante: a ética. Con iso xa o dixemos todo, pero ao mesmo tempo, aínda non dixemos nada, porque teriamos que saber que era a ética para Wittgenstein.
Pero mellor, habería que comenzar polo principio.
Wittgenstein foi un filósofo austríaco que naceu perto do final do século XIX e nos deixou en 1951. Entre medias, deulle tempo a ter unha vida do máis singular, e, de paso, revolucionou o mundo da filosofía por dúas veces. Aínda que o máis importante creo que non foi iso. O máis importante foi que se pasou toda a vida querendo dicir algo que para el era importantísimo, o que pasa é que sempre chegaba á conclusión de que xusto iso que era tan importante non se podía dicir.
Algo así sucedeu aquel día na súa conferencia:
“Mencionarei de inmediato outra experiencia que tamén coñezo, e coa que algúns de vostedes poderían estar familiarizados. É o que un podería chamar a experiencia de sentirse absolutamente a salvo” (…) “Todos sabemos o que na vida común significa estar a salvo… estar a salvo significa que é fisicamente imposible que certas cousas me sucedan, e polo tanto é un absurdo dicir que estou a salvo pase o que pase.”
W. estaba tentando explicar a diferenza entre as expresións que teñen sentidos relativos, e as expresións que teñen sentidos absolutos. Claro está, que dicir que estou absolutamente a salvo non engade nada á situación de estar a salvo. Ou si?
O que tenta amosar é que a linguaxe que temos só sirve para falar con sentido deste mundo, pero por máis que esa mesma linguaxe recoñeza dalgún xeito a existencia doutro xeito de falar (dun falar poético para dicilo con propiedade), resulta inútil ir en contra dos límites da linguaxe para tentar dicir xusto aquilo que sería máis importante. Aquilo que sería absolutamente máis importante. Con esta idea termina W. a súa única conferencia coñecida, e supoñemos que deixou ao seu público como estaba, ou, se cadra, un pouco peor.
A cuestión é que dese xeito non está a expor, digamos, o punto de vista dun científico racionalista que se conforma con quedarse dentro do campo dos feitos demostrables. (Seguramente o caso do seu mentor Russell). Para W. demostrar loxicamente que a alteridade garda un segredo inconfesable, é unha auténtica traxedia.
Pero xa me estou adiantando de novo, porque a historia comezou algúns anos antes. Polo menos unha parte da historia que é a que nos interesa hoxe. Poderiamos escoller algunha anécdota para comezar. (Anécdota que é algo así como unha historia curiosa, unha cousa que é inédita, é dicir que foi escrita pero non publicada). O mellor, seguramente, sería comezar polo encontro entre Bertrand Russell e Ludwig Wittgenstein en Cambridge o 18 de Outubro de 1911.
Esa mesma noita despois de coñecelo, Bertrand Russell confesoulle por carta a unha amiga: “o meu amigo alemán demostrou ser unha personaxe incómoda”. Dúas semanas máis tarde Russell xa se vía en disposición de concretar a súa opinión: “Coido que o meu enxeñeiro alemán está tolo” (Russell: 2002).
Bertrand Russell era xa un prestixioso profesor, que acadou moita sona trala publicación dos Principia Mathematica xunto con Whitehead. As relacións entre lóxica, linguaxe e matemáticas eran, de feito, naquela época, a principal obsesión de nomeados filósofos e matemáticos que traballaban con idea de que a lóxica podería selo fundamento das matemáticas, e, ao mesmo tempo andaban na procura dunha particular quimera: o que buscaban era nada máis, nin nada menos, que una linguaxe perfecta: unha linguaxe lóxica.
Mais volvamos ao noso protagonista: en 1912 morrera o seu pai, e en Xullo de 1914, cando se atopaba en Austria de volta de Cambridge, moi desencontrado cos seus mestres (Russell e Moore), tomou algunhas decisións: en primeiro lugar decidiu facer distribuír boa parte da súa herdanza familiar de xeito anónimo entre os artistas de Viena (Georg Trakl, Rilke, ou Kokoscha entre eles). A outra decisión foi aínda máis doada, porque nese momento un acontecemento chegou para darlle una solución de compromiso: a primeira Guerra Mundial declarouse no momento xusto para que W. puidese alistarse voluntario no exército. Tempo despois declararía que o que buscara con aquela decisión, era simplemente a oportunidade de saír ao encontro da morte. Suicidarse como faría calquera non resolvería nada, porque o que el de verdade quería era desafiar a esa alteridade que non se deixaba expresar. Tal era a anguria de W. polos límites da linguaxe.
Naquel momento resolveu escribir un diario de traballo, que comezou no seu primeiro destino a bordo dun patrulleiro austríaco que manobraba polas beiras do río Vístula. O lugar idóneo para reflexionar sobre os fundamentos lóxicos da realidade. Alí por certo estaba ironicamente encargado de manexar o reflector, el que vivía na escuridade. Eses diarios foron publicados en 1961 baixo o título Diario filosófico 1914-1916. A segunda entrada o 2 de setembro de 1914 di: “En certo sentido, non podemos equivocarnos no ámbito da lóxica”. Estes cadernos son o obradoiro a partires do cal, W. escribiría o Tractatus.
A cuestión é que anos máis tarde, alguén se decatou de que había algo máis naqueles cadernos de traballo que non estaba publicado. Había alí un segredo inconfesable. É dicir, había unha parte inédita nos diarios que por algún motivo fora silenciada. Foi en 1978, a partires dunha nota a pé de páxina na edición da Correspondencia de W., cando o profesor Wilhelm Baum chegou a esa conclusión que o deixou como mínimo abraiado. A nota en cuestión, que quería aclarar un comentario de W. nunha carta dicía o seguinte:
“O 2 de Setembro de 1914, mentres prestaba servizio no barco do Vístula, W. escribiu: «Onte comecei a ler os comentarios De Tolstoi aos Evanxeos. Unha obra magnífica»”. (Wittgenstein, 1985:18)
As anotacións nos días seguintes fan continuas referencias a Tolstoi.. O profesor Baum, estudoso da obra de W., non demorou moito tempo en ir a procurar nos Diarios, porén naquel día só aparecía unha reflexión de W.: “En certo sentido, non podemos equivocarnos no ámbito da lóxica”.
Algo non encaixaba. Tres anos máis aínda tardaría en conseguir que os testamenteiros de Wittgenstein lle deixaran acceder ao seus arquivos, que permanecían na Universidade de Tubinga. Vou citar a historia segundo a conta el:
“Foi así coma no verán de 1981 puiden ver as fotocopias dos Diarios que W. levara durante a I Guerra Mundial. Foi tan só collelos coas miñas mans e, de súpeto, comprendín o que en verdade estaba pasando. W. non só levara uns Diarios de tipo filosófico publicados polos administradores do seu legado co título Diarios 1914-1916, senón que levara tamén “outros” Diarios, uns verdadeiros diarios segredos escritos en clave, dos que os administradores nunca falaran con claridade.” E continúa a explicar o misterio: “De ordinario W. escribía en clave nas páxinas pares (esquerda) dos cadernos, e en escrita normal as impares (dereita). Levaba pois un diario dobre, de xeito paralelo. A edición publicada polos administradores ten unicamente a parte escrita de xeito normal”. A clave empregada por W. era moi sinxela e foime explicada polos funcionarios do Arquivo. W. intercambiaba as letras do alfabeto, partindo dos extremos: o a equivalía ao z, o b ao y grego, e dese xeito sucesivamente.” (Wittgenstein, 1985: 20)
O 21 de Novembro de 1914 W. escribe:
“Canoneo incesante. Moito frío. Estoupidos case constantes dende a fortificación. Realmente traballei. Porén, son incapaz de pronunciar a única a palabra redentora. Dou voltas ao seu arredor, mais aínda non fun quen de agarrala. Sigo un pouco preocupado polo meu futuro, pois non consigo estar calmo.” (Wittgenstein, 1985: 98-99)
Arbeiten, traballar, aparece obsesivamente en moitas das entradas e vén referido á parte dereita dos diarios, é dicir, ás súas investigacións sobre lóxica e linguaxe. Pero, quen é o que escribe a outra parte?, esa que conecta a través dalgún camiño descoñecido cun outro. E por que permanecen agochados un do outro? Unha das características polas que se definiu a Primeira Guerra Mundial é que consistiu nunha guerra de trincheiras, unha auténtica masacre de vidas nunha guerra telegrafada dunha trincheira a outra. Ese outro agardándome alí entre as tebras é o meu inimigo. Ou iso pensaba tamén Carl Schmitt cando no Concepto do político resumiu telegraficamente: “O inimigo é simplemente o Outro que está en contra da miña posición”.
Os Cadernos de guerra de Wittgenstein reflicten ese espírito; só que a Guerra real só foi o escenario macabro onde el librou unha guerra paralela contra si mesmo e contra a soidade. Na primavera de 1916 W. pide voluntariamente formar parte do grupo de exploradores que entran por detrás das liñas inimigas para verificar as súas posicións. O 27 de Abril de 1916 escribe:
“A tropa ódiame, con poucas excepcións, porque son voluntario. Así que agora estou sempre rodeado de xente que me odia. E esa é a única cousa á que aínda non consigo afacerme”.
Seguramente o cifrado da parte máis persoal dos Diarios tiña como obxectivo protexerse dos outros soldados, que non conseguían entender que facía aquel excéntrico enxeñeiro de familia acomodada buscando a morte como voluntario. Pero W. sobreviviu a tódalas circunstancias. A Guerra continuou e o alto mando premiou o seu fervor suicida condecorándoo ata en catro ocasións, foi enviado a Academia de oficiais, e novamente á fronte de Italia onde o collería o desenlace da guerra. Pasou os últimos 8 meses nun campo de prisioneiros (1918-1919), e xa na súa correspondencia dende Cassino fala da publicación do seu primeiro libro.
Aqueles cadernos (dos que só conservamos tres) foron o material sobre o que redactou o Tractatus que foi celebrado como o manifesto que sentaba as bases do positivismo lóxico do Círculo de Viena. Isto é, sintetizando: temos as verdades das matemáticas, e os feitos demostrables empiricamente, o resto son fantasías, supersticións, e cousas pouco serias. Por suposto, nós xa sabemos que iso era o último que W. pensaba, en realidade era xusto ao contrario. O segredo inconfesable desa alteridade era seguramente o máis importante para el, e o fracaso do programa da procura dunha linguaxe ideal aínda volvía máis dramático o silencio sobre aquilo máis importante.
O Tractatus Logico-Philosophicus foi publicado en 1921, dous anos despois de rematar a guerra, nun xornal, e ao ano seguinte nunha edición bilingüe alemán-inglés cunha introdución de Russell. O pequeno prólogo escrito por W. comeza dicindo:
“Se cadra, este libro só será comprendido por aqueles que xa pensaran por si mesmos os pensamentos que nel son expresados, ou tamén pensamentos semellantes.”
É un libro pouco usual escrito en proposicións ordenadas xerarquicamente dende a 1 ata a 7, que tenta amosar que a linguaxe e o mundo comparte unha mesma forma lóxica que os comunica:
A primeira proposición é: “1. O mundo é o que vén ao caso”.
A derradeira proposición é seguramente a máis importante, e di:
“7. Sobre aquilo que non se pode falar, é mellor gardar silencio.”
Mais seguramente, unha das súas ideas máis célebres é aquela que di: “Os límites do meu mundo, son os límites da miña linguaxe”. Nunha carta a o seu amigo Ludwig von Ficker cara a 1919 valora o fundamental do Tractatus:
«… a miña obra componse de dúas partes: a que aquí aparece, e de todo aquilo que non escribín. E precisamente esta segunda parte é a máis importante. O meu libro, en efecto, delimita por dentro o ético, por dicilo así; e estou convencido de que, estritamente, só pode delimitarse así. Creo, nunha palabra, que todo aquilo sobre o que moitos hoxe falan en balde o puxen en evidencia eu no meu libro gardando silencio sobre iso. […] Aconsellaríalle agora ler o prólogo e o final, posto que son eles os que expresan con maior inmediatez o sentido.»
O Tractatus é, antes que nada, un Tratado sobre o silencio, e sobre a presenza determinante dunha alteridade incomunicable. A parte esquerda dos cadernos, aquela que se achega máis a intentar unha comunicación co Outro, desaparece entre a xerarquía das proposicións do Tractatus. Naquel momento o esencial xa estaba escrito e era público. A partires de Outubro de 1919, W. estuda Maxisterio, e traballa de mestre en escolas rurais de Austria, traballa de xardineiro, deseña unha casa para a súa irmá, fai constantes escapadas á súa casa en Noruega. Exterioriza o seu silencio. Abandona a Filosofía.
A conferencia sobre ética, a única conferencia que Ludwig Wittgenstein pronunciou en vida, marca a súa volta a Cambridge, naqueles primeiros anos aínda apurando as conclusións da súa experiencia anterior. Porén, porque sempre hai un porén na vida, a historia non acaba así. A partires dos anos 30 deixa de lado a lóxica formal polo estudio das linguaxes naturais. W. chega a entender que está empregando o código errado para chamar ao Outro.
Moi influído pola súa experiencia pedagóxica cos cativos nas escolas, W. comprende que o significado vén determinado polo uso, é dicir, que a linguaxe se vai construíndo a partir de xogos, e que cada xogo ten as súas determinadas regras. Aquilo que pode ter un sentido dentro dun determinado xogo, é dicir, o que funciona cunhas regras, pode non funcionar con outras regras e noutro contexto. Pero se os xogos funcionan é porque aprendemos a empregar as regras e a discriminar entre os usos correctos e os incorrectos. Isto é o que dá pé a unha das teses fundamentais das Investigacións filosóficas: a imposibilidade dunha linguaxe privada. O xogo sempre é compartido, ou mellor, o xogo é unha práctica, unha acción, claramente mediada xa pola realidade.
As investigacións filosóficas foron publicadas postumamente en 1953.
II. Marcar: H-I-S-T-O-R-I-A
Ás veces acontece que o que queremos é chamar a atención do outro. Máis que demandarlle unha resposta ou unha manifestación, cortamos a comunicación e enviámoslle un telegrama en branco, ou chamamos por teléfono para darlle un aviso de bomba. Claro e preciso. Porque o outro, a cotío, está demasiado atarefado para facernos algo de caso e precisa dunha mínima posta en escena. Cóntase unha historia do pintor boliviano Benjamín Mendoza y Amor, segundo a cal tería chamado a atención do outro en Manila en 1970, atentando contra Paulo VI cunha faca tan grande coma a súa desesperación. Despois daquilo conseguiu vender unha exposición completa.
Que é o que determina a relación dun creador coa súa obra, cando a historia privada se fai pública? Cando o destinatario é a historia. Ou mellor: Que é a fama para aquel que traballa na clandestinidade? Esta é a idea central de Mao II, unha novela publicada polo escritor norteamericano Don DeLillo en 1991.
O propio DeLillo ten comentado que un dobre suceso foi o detonador do seu libro: por unha banda, coa publicación en 1988 da obra Os versos Satánicos, Salman Rushdie pasou a ser un escritor proscrito e condenado a morte. Tamén pola mesma época, apareceran publicadas no New York Post unhas fotos do escritor Jerome David Salinger, que permanecera agochado durante décadas fuxindo da fama. Dous escritores, o primeiro que chamou tanto a atención do outro que tivo que pasar o resto da súa vida fuxindo. O segundo que quería evitar, a toda costa, que outro se decatase da súa existencia.
En Mao II o protagonista é Bill Gray, un recoñecido escritor que escolle vivir o seu oficio dun xeito clandestino, e para iso escolle non ter unha imaxe pública. Mais que ao tempo ten un claro recoñecemento público como escritor anónimo. Un día, Bill recibe unha chamada. Alguén comunícalle que un intermediario dun grupo maoísta que ten secuestrado a un escritor no Líbano o procura como mediador na eventual liberación. O outrora famoso autor descoñecido, ten que se tornar un escritor público para poder salvar un poeta descoñecido que permanece cativo no outro lado do mundo.
Nese intercambio de lugares Bill ten que devir actor nun espectáculo diferente. Mais, como é posible a relación entre o escritor e o autor público, sen a distancia da súa obra? Como sobrevive ese triángulo amoroso, nunha época de saturación de mensaxes, na que todo é convertido en mercadoría de consumo a golpe de click. A obra de Warhol sobre Mao, a serialización da icona da revolución popular china, é a que suxire o título da obra. “O futuro pertence ás masas”, di o protagonista case no comezo da obra, rematando un travelling por unha voda colectiva da seita Moon no Yankee Stadium, na que os pretendentes son bendicidos polo reverendo Monn, o seu gurú espiritual, mentres se conforman como unha masa anónima de bytes.
Xa en Libra, (1988), DeLillo propuxérase investigar como a escrita se entretece co destino histórico, e coa imposibilidade de saber, a imposibilidade de pechar una cadea de causas que explique un acontecemento. Daquela o protagonista era Lee Harvey Oswald, e unha data o 22 de Novembro de 1963. O día do magnicidio do presidente Kennedy. Alí, mais é unha constante na súa obra, DeLillo delata a nosa impotencia na hora de desvelar os segredos da historia. A través dunha polifonía de relatos ao redor dun suceso, que se resolve pola escenificación dun espectáculo colectivo, na condensación dun intre alén dos seus protagonistas. Ao final, o que mellor persistiu ao paso do tempo naquela data foi o filme en Super 8 de Zapruder.
No prólogo que escribiu para a reedición da obra fai poucos anos, toma nota dalgún descubrimento recente que podería despexar as dúbidas do caso. A gravación da entrada do son rexistrada na radio dun policía motorizado, e que non fora aínda atopada na época. Agora, agárdase que a análise da fita desvele por fin o misterio. Tres disparos, un tirador. Catro disparos, máis de un tirador. Pero en Libra a historia xa non dependía dos avances tecnolóxicos. A historia sempre reserva un lugar en branco que encher, porque a tecnoloxía non é base das telecomunicacións: é o segredo o que precipita o desencontro.
Ata porque a escrita en tanto que ferramenta tecnolóxica non pode atrapar o segredo, só o pode evitar, o discurso comeza xusto alí onde termina a prehistoria. En Mao II, a tecnoloxía aporta unha perda esencial para a ocupación do escritor: na relación entre o individuo e a masa, o escritor era quen de tomarlle o pulso á historia. Mais houbo unha hora na que unha nova figura entrou en escena: o terrorista. E entre o escritor e o terrorista, o que gañou a atención da masa foi o terrorista:
“– Hai xa algún tempo que teño a sensación de que tanto novelistas como terroristas se atopan inmersos nun xogo de habilidade.
– Interesante. En que sentido?
– O que gañan os últimos pérdeno os primeiros. O grao de influencia que logran sobre a conciencia das masas depende da nosa decadencia como modeladores do pensamento, e a sensibilidade. O perigo que representan equivale ao noso propio fracaso á hora de resultar perigosos.
– E canto máis claramente vemos o terror, tanto menor é o impacto que nos produce a arte.” (DeLillo, 1991: 212)
A admiración que suscitaba o escritor nas sombras, é agora reservada para o terrorista. O terrorista xa non quere suspender o tempo, tan só manipula o espectáculo para chamar a atención dun público feito masa: o que gaña o terrorista, pérdeo o escritor. Esta última frase é un dos leitmotivs de Dial H-I-S-T-OR-Y, un filme de 68 minutos feito en 1997 polo artista belga Johan Grimonprez para a Documenta X . Un rizoma de imaxes, de materiais do propio artista, e de arquivos, con citas de dúas novelas de Don DeLillo (White Noise de 1985 e a propia Mao II), cunha banda sonora do artista-sampler David Shea.
O documental de Grimonprez é unha montaxe de diferentes recursos visuais sobre o pano de fondo dos primeiros secuestros de avións televisados en directo. O inédito zapping que presenta, deixa aberta a cuestión do control do mando a distancia, un control simulado para os tele-espectadores en medio do ruído. O tema principal, porén, aparece remarcado contra o ruído de fondo na reconstrución lineal que se fai da historia do secuestro de avións. O espectador é conducido a través dunha viaxe hipnótica, a través de xornais, entrevistas, comerciais, a unha cronoloxía do secuestro de avións dende 1931 ás maletas bomba dos anos oitenta. Na chamada á historia, que o terrorista fai ao descolgar o teléfono, nese control remoto do tempo, houbo una clara transformación dende os anos setenta, onde se procuraba unha suspensión do tempo, fronte á inmediatez masiva do espectáculo dos anos noventa.
A propia montaxe presupón xa esa mudanza no xeito en que os medios son utilizados polo autor. Tanto a novela coma o documental suxiren unha época na que todo era aínda cuestión de chamadas telefónicas. Na historia dos secuestros está preludiado o secuestro da historia, ao que serve a industria da comunicación dende fai tempo.
Nesa despedida que atravesa o relato, aínda agroma un certo desengano: “o fogar é una idea fracasada” (DeLillo, 1991: 130). Hai un momento que para min é excepcional en Mao II, que é a conversa que o protagonista Bill Gray mantén, cando fai unha chamada e só recibe a interlocución dun contestador automático. No monólogo do escritor fronte á máquina, a única que está xa a escoitalo, aínda é posible unha demora no tempo.
“ – Marchaches sen te despedir. Aínda que non chamo por iso.
Estou completamente esperto e necesito falar con alguén, pero tampouco chamo por iso.
¿Podes imaxinar o estraño que me resulta estar aquí sentado, falando cunha máquina?
Síntome como un aparato de televisión que alguén deixase enchufado nun cuarto baleiro”. (DeLillo, 1991: 129)
Co paso cambiado dunha época, o escritor esvaécese para aceptar o seu novo papel de telegrafista. Despídese da súa obra, do libro que xa nunca poderá rematar, que xa non é seu. Non ten o control sobre o tempo, sobre as historias, sobre a súa historia. Simplemente facemos historia pola mañá e cambiámola despois de xantar. E todo, porque semella que hai dous tipos de persoas dispostas a se comunicar:
“Hai persoas que poñen bombas e persoas que fan chamadas telefónicas”. (DeLillo, 1991: 170)
BIBLIOGRAFÍA
- ALTENA, Arie (1998): Hello? History? Hello? Thoughts on terrorists and history on the occasion of dial H.I.S.T.O.R.Y. In: Mediamatic, vol 9# 2/3. Tirado o 20 de Marzo de 2010 de <http://www.mediamatic.net> .
- DeLILLO, Don (1991): Mao II. Barcelona: Seix Barral, 2008. Tradución ao castelán Gian Castelli.
- GRIMONPREZ, Johan (dir.) (1997): Dial H-I-S-T-O-R-Y Dokumenta X Kassel (Alemania). Prod. Centre Georges Pompidou (Francia).
- RUSSELL, Bertrand (2002): The Selected Letters of Bertrand Russell, Volume 1: The Private Years 1884-1914. pp. 385-406.
- THE CAMBRIDGE WITTGENSTEIN ARCHIVE: <http://www.wittgen-cam.ac.uk/>
- WITTGENSTEIN, Ludwig (1929): “A Lecture on Ethics” en Philosophical Review 74, 1965, pp. 3-12.
- – (1921): Tractatus Logico- Philosophicus.
- – (1985): Diarios secretos. Madrid: Alianza Editorial, 1998. Tradución ao castelán de Andrés Sánchez Pascual. (A primeira edición dos chamados Diarios segredos foi publicada na revista Saber en edición bilingüe alemán-catalán por W. Baum e A. Sánchez Pascual)
- – (1916) Diario filosófico 1914-1916. Barcelona: Ariel, 1982.
- ŽIŽEK, Slavoj (2003): “A holiday from History, and other Real stories” en Dial H-I-S-T-O-R-Y, Alemania: Hatje Cantz Publishers.
