Drocha Hauser
“Nunca souben contar unha historia”2. Con esta frase o filósofo francés Jacques Derrida empeza o seu libro titulado Mémoires- Pour Paul de Man. Concretamente é a primeira frase do primeiro capítulo titulado, á súa vez, “Mnemósine”, palabra que en grego significa memoria.
“Nunca souben contar unha historia”. Principio enigmático, principio imposible. Imposible, principalmente, se o que lle segue é unha obra escrita que excede as duascentas páxinas. Imposible, en principio, se podemos chamar “historia” ás moitas liñas que a proseguen e se entendemos o verbo “contar” como unha narración que supón, nalgún sentido que haberá que determinar, a escritura. Imposible, entón, principalmente e en principio, principio imposible precisamente por estar no principio. Non podemos evitar o principio nin poderemos evitar falar, hoxe e aquí, do principio ou da ciencia dos primeiros principios, como se lle chamaba antano ao que hoxe chamariamos filosofía, metafísica ou, cun esforzo un tanto reducionista, ontoloxía. E como vostedes saben, falar dos principios en Derrida non significa contar os principios derridianos ou os principios da deconstrución, coma se tal cousa existise, senón máis ben é sempre deconstruir un principio, un inicio, un comezo ou un fundamento, aquilo que se supón, é dicir “en principio”, está no principio; ou por dicilo coas súas palabras, é falar do non-orixe da orixe, aquilo ao que Derrida se achega cos nomes de pegada, ruína, différance, resto, excremento, e un longo etc. E esta frase que está ao principio, dubidando xa de si mesma, “nunca souben contar unha historia”, vén, como principio, en segundo lugar.
O libro Memorias para Paul de Man empeza de feito, como é habitual, por un prefacio, un prólogo, é dicir algo que non está estritamente no principio nin en primeiro lugar (máis que nunha simple ficción espacial) senón antes do principio, unha palabra antes da primeira palabra. E todas estas palabras, as primeiras e as que están antes das primeiras, están escritas para un literato, para unha literatura, para e dende a memoria de Paul de Man. Derrida comeza, pois, cunha confesión, é dicir parte do que un día foi secreto:
Nunca souben contar unha historia
e inmediatamente continúa:
e como nada amo máis que a memoria e a Memoria -Mnemósine- sempre sentín esta incapacidade como unha triste debilidade.3
Que quere dicir amar a memoria? Pódese contar unha historia sen memoria? E a historia da memoria, pódese contar? Podería Funes contarse a si mesmo a súa propia historia? É a memoria, en última instancia, algo distinto da historia?
Continúo, aínda na “primeira” páxina, esta confesión inicial de Derrida:
Mais que acontece cando o amante de Mnemósine non recibiu o don da narración? Cando non sabe contar unha historia? Cando perde a narración precisamente porque conserva a memoria? Non estou a caer na retórica dunha invocación a Mnemósine. Nin a unha Memoria que poderiamos inxenuamente crer volta cara ao pasado, e que a esencia do devandito pasado poderiamos sabela mediante unha narración. O meu desexo é falarlles hoxe acerca do porvir.4
Dende a literatura e a filosofía ata o porvir, ata a memoria do porvir. Isto é do que hoxe eu, con Derrida, tamén desexaría falarlles.
Como vostedes saben, Derrida caracterízase dende hai tempo por escribir e por querer escribir dende unha suposta fronteira entre literatura e filosofía e sobre ela. Habería numerosos exemplos diso pero non temos aquí o tempo suficiente para analizalos. Non obstante unha denuncia típica, máis ben unha escusa un tanto irresponsable para non se enfrontar aos seus textos, consiste en dicir: para a institución filosófica, que os seus textos son literarios e, para esta estraña institución que chamamos literatura, que iso é filosofía.
Creo non me equivocar se digo, especialmente se o digo aquí, en América, que a filosofía recorre máis a miúdo a esta escusa que a literatura. Quizais a miña presenza neste congreso sexa xa un bo exemplo diso. Pois ben, para Derrida non se trata sen máis dunha decisión, literatura ou filosofía, nin, como a miúdo adoita dicirse, dunha simple contaminación.
Derrida confesou máis dunha vez que na súa adolescencia, chegado ese momento de certa necesidade narcisista de identificación, el soñaba con escribir as súas memorias. Curioso sono, sono imposible tamén poderiamos dicir, o dun adolescente que quere escribir as súas memorias que estaban, na súa maior parte, por vir. Sonos de autobiografía, ou mellor, de escritura autobiográfica. Máis alá ou máis acá de intentar enlazar a vida do Derrida novo co seu pensamento adulto, buscando algunha causalidade que non me interesa aquí e que, polo demais, o propio Derrida se encargou de deconstruir ao seu xeito, o que me gustaría resaltar é que os textos de Derrida non están nunha posición de “nin literatura nin filosofía” debido a unha cuestión simplemente teórica. Coma se a busca da razón nacese da razón mesma, coma se a razón fose a causa da súa propia busca, á vez o motor de busca e o obxecto buscado. Dende a filosofía nunca poderemos desmentir este atrevemento pero tampouco nunca poderemos xustificalo. Pero este “coma se” co que traballa calquera investigación filosófica ou científica, metaforicidade intrínseca á linguaxe do pensamento, é “a entrada da revelación na literatura”5, é xa a literatura mesma como ficción á vez que testemuño. Xamais, para Derrida, se poderá separar a ficción do testemuño e isto vai supoñer a irrupción sen reservas da literatura no político, a literatura como ficción de testemuño. Pero vaiamos un pouco máis devagar. Por que dicimos que o que confesa “nunca souben contar unha historia” escribe dende a fronteira inaprensible dun “nin filosofía nin literatura”? Que empurra a Derrida da filosofía á literatura, da literatura á filosofía, dunha a outra, á vez que o expulsa de ambas as dúas?
En principio (expresión que nos sitúa xa en certo primeiro lugar á vez que nos fai dubidar da súa posición primaria) a literatura como institución moderna se arroga ou ten o dereito a dicilo todo, pode dicilo todo baixo a defensa que lle outorga ese verniz ficcional que a fai brillar. Estaría, polo tanto, máis alá da censura, é dicir fóra de toda xurisdición. Pero vostedes saben ben que hoxe en día non existe ningún Estado-nación, ningún aparato político-xurídico capaz de subscribir esta posibilidade. Existen os delitos de palabra e de escritura, e poden chegar a ser extremadamente graves. Este sería un segundo motivo polo cal a literatura entra de cheo no terreo político, porque toca, roza e atravesa os seus límites, as súas fronteiras. É dicir pódese facer responsable á literatura do que ela di coma se dun testemuño ante un xuíz se tratase. É aquí onde, quizais paradoxal pero responsablemente, Derrida demanda certo dereito de irresponsabilidade para o escritor:
O [escritor] pode, eu diría mesmo que ás veces debe, reivindicar certa irresponsabilidade polo menos con respecto a poderes ideolóxicos, por exemplo de tipo jdanovista, que intentan recordarlle responsabilidades moi determinadas ante os corpos socio-políticos ou ideolóxicos. Este deber de irresponsabilidade, de negarse a responder do seu pensamento ou da súa escritura ante poderes constituídos é quizais a forma máis alta da responsabilidade.6
Esta apelación ao “poder dicilo todo” é un recurso á totalidade que formaría parte da definición da literatura e, á súa vez, uniría esta á filosofía. O motivo da totalidade pertencería a ambas as dúas ou, quizais, porque sempre hai que dicir “quizais”, circularía dunha a outra uníndoas, desuníndoas na súa unión, nin filosofía nin literatura, nin a unha nin a outra. Pero Derrida, a pesar de sentirse empurrado cara a unha escritura do por vir, que nada tería que ver coa ciencia-ficción senón máis ben cunha escritura aquí e agora do que está por vir, é dicir tamén unha escritura do porvir que está e é por-vir, aquilo ao que hai un momento chamabamos memorias do porvir; pero a Derrida -dicía-, a pesar de sentirse empurrado cara a unha escritura do por vir e polo tanto tamén debedor de certa visión da ficcionalidade, non lle interesa a literatura en si mesma como ficción senón aqueles literatos que volven a literatura contra si mesma, contra si mesmos, que volven ou devolven a literatura cara a si mesma pero doutra forma, cuestionando ficcionalmente a propia literatura. Aquí está o nexo principal entre literatura e filosofía, aí onde se formula a pregunta filosófica por excelencia, quizais a única pregunta filosófica, a saber “Que é?”, no noso caso, aquí e hoxe, Que é a literatura?
En xeral a literatura non se formula esta pregunta a si mesma, polo menos non sempre, polo menos non sempre explicitamente, e Derrida, ao igual que outros moitos e grandes literatos, formúlaa dende a filosofía, como polo demais non podería ser doutra forma. Joyce, Mallarmé, Blanchot, Kafka, Celan, Artaud, Nietzsche, Paul de Man, o propio Derrida, etc., nin literatos nin filósofos, tampouco escritores autobiográficos no sentido de escribir “unhas memorias”, empresa sempre complexa e loable, senón escritores todos eles do que nos obstinamos en chamar certa memoria do porvir. Non cuestionando a literatura nin a filosofía sen máis senón poñendo entre comiñas a escritura e o seu concepto, é dicir o seu principio ou a súa esencia. Que é a literatura? Por volver aos principios e ao principio, alí onde a frase “Nunca souben contar unha historia” cuestionaba no principio un principio, a pregunta “Que é a literatura?” é unha pregunta polo principio da literatura, pola súa esencia. Para Derrida toda escritura, no sentido deconstrutivo de inscrición e desprazamento, é xa literaria. E a literatura, máis alá do concepto moderno, polo tanto recente e artificial, da súa institución é unha escritura que non detén nunca a deconstrución da súa esencia, é unha escritura sen esencia que coloca todo principio nun segundo lugar. “Non hai esencia -escribe Derrida- nin substancia da literatura: a literatura non é, non existe”7. A literatura é o acontecemento absolutamente singular da idiomaticidade, o intraducible do seu idioma.
Isto é precisamente o que a Derrida lle interesa da literatura, a saber o poder de solicitude (termo que Derrida utiliza no seu sentido latino antigo, isto é “facer tremer como un todo”), a alteración como desvío errante cara ao outro que desestabiliza e abre o pensamento, a metafísica, a filosofía. Entón a pregunta “Que é a literatura?” é unha pregunta sen resposta precisamente porque é unha pregunta sen pregunta. É a pregunta que a ontoloxía lle formula a algo non ontolóxico, a algo que carece de esencia pero que non é allea a ela pois pasa por ser un desestabilizador de esencias.
Segundo isto a literatura non tería sequera unha función, en especial a moitas veces enarborada “función crítica” da literatura pois iso significaría limitala, coartar as súas posibilidades coa escusa de atopar a súa esencia, o seu sentido e polo tanto a súa función; correríase o risco de acabar con ela.
Non estou seguro de que “función crítica” sexa a palabra xusta. En primeiro lugar, iso sería limitar a literatura fixándolle unha misión, unha única misión. Iso sería finalizar a literatura, asignarlle un sentido, un programa ou un ideal regulador mentres que tamén podería ter outras funcións esenciais, ou mesmo non ter ningunha función, ningunha utilidade fóra dela mesma. Tamén pode por iso mesmo axudar a pensar ou a delimitar o que poden querer dicir “sentido”, “ideal regulador”, “programa, “función” e “crítica”. Pero sobre todo a referencia a unha función crítica da literatura pertence a unha linguaxe que non ten ningún sentido fóra do que vincula en occidente a política, a censura e a abolición da censura coa orixe e coa institución da literatura.8
Por outro lado, a función crítica da literatura, que se eleva sempre como soberano por enriba das cabezas dos seus súbditos para axuizalos e brandir a súa espada sobre eles comparte a esencia da filosofía, a súa transcendentalidade e a súa metalinguaxe, é xa dalgún xeito filosófico e iso, como di Derrida, “non é necesariamente un cumprimento”9. A literatura contamina e contamínase sempre fóra dela, necesariamente fóra posto que o que resulta difícil é asignarlle un “en si mesma”, unha ipseidade consigo. Máis alá dunha simple contaminación, isto constitúe o seu éxito e a súa fraxilidade.
Posto que o tempo aprema e non podemos avanzar moito máis volvamos cara a atrás desfacendo o camiño. Vimos, sucintamente, que a literatura ligada á historia como memoria e como creadora de memoria comparte a súa estrutura metafórica, o seu coma se, coa escritura filosófica ao tempo que desestabiliza e altera a intención totalizante desta. E o punto máis inestable e polo tanto máis pesado para a filosofía é o que chamamos a idiomaticidade, é dicir o intraducible da singularidade que Derrida analiza a través da data, a pegada, a sinatura, etc., aquilo que nunca volve e ameaza sempre con vir, con vir do porvir, quizais con outro rostro, quizais co rostro do outro, arruinando así calquera proxecto universal. Isto ligaba a esencia sen esencia da literatura cun pensamento da responsabilidade, é dicir co dar resposta como necesidade para calquera pensamento do político e da responsabilidade.
Se a literatura atravesa os límites da política e sela calquera testemuño destinándoo ao segredo do que parte tamén asegura a supervivencia da democracia co dereito a dicilo todo. Por iso Derrida escribe: “Non hai democracia sen literatura, non hai literatura sen democracia”10.
A escritura literaria, co principio sen principio de poder dicilo todo, arruína e nutre a democracia nun mesmo xesto, a despraza sempre cara ao seu propio porvir, déixaa para outro día escribindo hoxe a memoria do que virá. A literatura está así absolutamente inmiscida no que Derrida chama a “democracia por vir”.
“Nunca souben contar unha historia”, dicía Derrida nese principio sen principio que tamén supuxo o noso principio hoxe e aquí, e a triste debilidade que confesaba sentir pode tamén constituír unha necesidade imposible, unha necesidade de imposible e de facer o imposible, como tanto gústalle repetir a Derrida nos seus textos, pois a historia que sempre quixo contar e á que lle dedicou miles de páxinas sería sempre dalgunha forma unha historia sen memoria, sen Mnemósine, quizais tamén a historia dun sono de adolescente, a historia, é dicir, a memoria do porvir.
Mesmo agora, e máis que nunca, máis desesperadamente que nunca sono cunha escritura que non sería nin filosofía nin literatura, nin sequera contaminada pola unha ou a outra, ao tempo que garda, non teño ningún desexo de renunciar a iso, a memoria da literatura e da filosofía.11
1Texto lido íntegramente en español no II Congreso Internacional “Cuestiones Críticas” o día 30 de Outubrode 2009 na Facultade de Humanidades e Artes do Rosario (Argentina).
6 DERRIDA, J.: “Cette étrange institution qu´on appelle la littérature”, no volumen colectivo Derrida d´ici, Derrida de là. Paris, Galilée, 2009, p. 258.
7 DERRIDA, J.: “Demeure”, en Passions de la litérature, coloquio dedicado a Derrida. Paris, Galilée, 1996, p. 22.