Dunha certa cadencia en deconstrucción

Paco Vidarte

A tódolos amigos e amigas que atopei

en Buenos Aires nunhas Xornadas

Internacionais por amor a Derrida

Síntoma: “Cando escribo ‘o que me interesa’, non só designo un obxecto de interese, senón o lugar no medio do cal estou, e precisamente ese lugar que non podo desbordar ou que me parece proporcionar até o movemento para ir alén del ou fóra del”¹.
Hai quizais demasiado tempo que barrunto certa cadencia na deconstrución de Derrida e que, até hai moi pouco non me atrevín a abordar, a perseguir, a interrogar, a localizar, mesmo a interpretar². Sei que a devandita cadencia quizais sexa máis miña que de Derrida, ou pode ser que sexa miña porque lla tomei prestada sen decatarme, que el me arrastrase na súa cadencia, como sen dúbida ningunha aconteceu, e agora queira eu, á miña vez, escandalizar a quen me fixo caer a min primeiro e, de paso, a algúns cantos deconstrutivistas escasamente proclives a que ninguén veña a falar dos seus síntomas, atribuíndollos a Derrida, con non se sabe moi ben que escuros fins. Por se fose pouco, ademais creo que esta cadencia sintomática non é algo sobrevido en deconstrución, coma se afectase con posterioridade a un pensamento xa constituído. Hai certa cadencia en deconstrución dende o comezo, dende os primeiros escritos de Derrida, que sempre me seduciu e chamou poderosamente a miña atención. Aínda que é certo que, só moito tempo despois, tras a lectura dunha intervención de Derrida nun seminario celebrado en Montreal en 1997, e que se converteu en fetiche para min, puiden ou non tiven máis remedio que reler, mesmo resignificar, “toda a súa obra” après-coup arrepiado por un termo, o “síntoma”, que aparece fugazmente na devandita intervención, a raíz dun discurso acerca da posibilidade de dicir o acontecemento. Un discurso que mentres o seguimos sóanos a coñecido xa, a cousas sabidas, lidas con anterioridade unha e mil veces: o inanticipábel do acontecemento que interrompe calquera horizonte de espera, a lóxica da visitación e do convite, a hospitalidade, a inadecuación de dicir constatativo ou performativo para facerse cargo do acontecemento, etc.

Pero de pronto subitamente, en resposta a unha pregunta da sala sobre o título do seminario que os congregaba e o seu enunciado en infinitivo: Direl’événement (Dicir o acontecemento), Derrida déixase caer con algo absolutamente novidoso en relación ao que até entón dixera acerca da posibilidade imposíbel de dicir o acontecemento; abre de modo insólito, sorprendente, inesperado o abano retórico ao que nos tiña acostumado cando se trataba de falar do acontecemento; sería moi doado engadir pola miña banda que fai gala dun dicir performativo, pois o que vén a dicir, polo menos para min, supón todo un acontecemento en deconstrución, as súas palabras caen repentinamente, elas mesmas acontecen, cáennos enriba, tómbannos, fan síntoma ao enunciar o termo “síntoma” neste contexto e deste modo. Unha verdadeira precipitación, até dezaoito veces repite o termo síntoma ou algún outro termo derivado (sintomatoloxía, sintomatolóxico, sintomático) nun ballón de apenas cincuenta liñas que nos colle por completo desprevidos. Velaquí o texto, que cito extensamente, para volver sobre el máis adiante:

“Pero esta impersonalidade do infinitivo [dicir o acontecemento] ten dado que pensar, en particular, que alí onde ninguén está presente, ningún suxeito de enunciación para dicir o acontecemento segundo os diferentes modos que evoquei, hai un dicir que xa non está en posición nin de constatación, nin de teoría, nin de descrición, nin baixo a forma dunha produción performativa, senón baixo o modo do síntoma. Propoño a palabra síntoma como outro termo, alén do dicir verdadeiro ou da performatividade que produce o acontecemento. […] Alén de tódalas verificacións, de tódolos discursos de verdade ou de saber, o síntoma é unha significación do acontecemento que ninguén controla, que ningunha conciencia, que ningún suxeito consciente pode apropiarse ou controlar. Nin baixo a forma da constatación teórica ou xudicativa, nin baixo a forma da produción performativa. Hai síntoma […] Alén da significación que cada un de nós pode ler aí, mesmo enunciar, hai síntoma. Mesmo o efecto de verdade ou a procura da verdade é da orde do síntoma. Acerca destes síntomas pode haber análise. […]

Alén de todo isto, hai sintomatoloxía: significación que ningún teorema pode esgotar. Poñería en relación esta noción de síntoma, que querería subtraer ao seu código clínico ou psicanalítico, co que acabo de dicir da verticalidade. Un síntoma é o que cae. O que nos cae enriba. O que nos cae enriba verticalmente é o que fai síntoma. Hai, en todo acontecemento, segredo e sintomatoloxía. Creo que Deleuze fala tamén de síntoma ao respecto. O discurso que se axusta a este valor de acaecemento do que falamos é sempre un discurso sintomático ou sintomatolóxico, que debe ser un discurso sobre o único, sobre o caso, sobre a excepción […] O acontecemento debe ser excepcional e esta singularidade da excepción sen regra non pode dar lugar máis que a síntomas”³.

Descoñezo que impresión pode recibir o lector ao ler esta cita, que sempre pode rematar como un “resto que simplemente se pode non ler”⁴. A min fíxome tremer, porque me tropecei fortuitamente con ela, todo o fortuitamente que un scholar pode tropezarse cunha cita, xustamente cando trataba de esclarecer as contigüidades do discurso deconstrutivo e o psicanalítico; por iso produciu en min esta visita o maior estremecemento, coma se eu, dende entón, sempre estivese, sempre fora, logo, a invitar a Derrida a dicir aquilo. Descoñezo que reacción houbo no seminario de Montreal. Tampouco estou ao tanto do que os deconstrutivistas máis avezados poidan pensar ao ver a Derridainaugurando quizais un termo en deconstrución que até entón utilizara de pasada, aquí e alí, pero botando man do seu significado corrente, o que todos entendemos normalmente, sen deterse demasiado nel nin lle conceder maior relevancia terminolóxica para os seus propósitos. Non estamos ante un hapax. Nin moito menos. Pero considero que no contexto desta cita, a insistencia machuconamenterepetitiva que fai do termo síntoma, o lugar estratéxico que se lle concede como “dicir”, “significación”, “discurso que se axusta ao valor” do acontecemento fan desta pasaxe un caso excepcional, non sei se até o punto de que este artigo deba inclinarse por “un discurso sintomático ou sintomatolóxico, que debe ser un discurso sobre o único, sobre o caso, sobre a excepción”. Un artigo-síntoma por facerse cargo da excepción, do “único en canto que é substituíbel, a singularidade en canto que é repetíbel”⁵ que constitúe esta cita.

Quizais, peut-être. Só que ao dicires quizais seguimos entrampados, como ao principio, proporcionándonos o síntoma o movemento mesmo para ir alén del ou saír fóra del, porque: “esta categoría do ‘quizais’, peut-être, entre posíbel e imposíbel, pertence á mesma configuración que á do síntoma ou á do segredo”⁶. Síntoma, quizais, segredo, o posíbel-imposíbel…: Derrida deixa caer xuntas todas estas palabras, nunha mesma cadencia que as metonimiza, ponas unhas a carón doutras, contaminándoas. É esta operación diseminante que se esboza aquí do lado do síntoma a que me ocupará, seguindo o rastro desta cadencia sintomática por algúns, moitos, textos derridianos co múltiple propósito de esclarecer, perfilar, configurar, até inventar o que poida significar a noción de “síntoma” en Derrida neste texto e alén del, xa que, como el mesmo di, non a emprega segundo a acepción do “código clínico ou psicanalítico”⁷. Até chegar ás escasas pautas que se suxiren neste texto, non hai con anterioridade unha sistematización, unha paleonimia, un traballo do termo “síntoma”, aínda que haxa un uso do síntoma na súa acepción máis vulgar e cotiá, freudiana as máis das veces, ao lado dalgunhas outras ocasións onde si se fai fincapé sobre todo na súa etimoloxía do que “cae”, “tombe”. Alén do rastrexo do termo “síntoma” nas súas aparicións máis significativas, o que, salvo excepcións, carece de interese por non ser un termo ao que Derrida lle dese importancia nin revestise de peculiaridade ningunha, aquilo que guiará o meu discurso é a cadencia ou a sintomaticidade da escritura derridiana, como dende moi temperán se achan os seus textos impregnados desta clínica, do klinamen, do skándalon, de toda unha retórica que é moito máis que unha retórica –é un dicir do acontecemento, do resto–, de todo o que, en Glas por exemplo, cae, tombe, da chance e o pas de chance do síntoma; unha retórica que ten que ver, ou que eu quero poñer a carón do enorme esforzo de desafío da mímesis e do dicir trópico que Derrida levou a cabo na Mitoloxía branca, en A retirada da metáfora, en A diseminación; que teñen que ver metáfora e síntoma, mímesis e síntoma… en canto dicir do acontecemento? Á fin, o que tratarei de esbozar será unha lectura sintomática ou sintomatolóxica, agardo que non constatativa nin performativa, dalgúns textos de Derrida, como un convite a pensalos dende o “síntoma en deconstrución”, tarefa complexa, que non pode sacar forzas máis que de si mesma, obstaculizarse a si mesma, pois só na relectura dos devanditos textos se logrará quizais inventaraprès-coup a noción de síntoma á que Derrida apunta sen estenderse máis, nunca, sobre ela, inventar o que Derrida quixo apreciar no síntoma, na súa escritura sintomática, na escritura como síntoma: repetición, compulsión, iterabilidade, azar, klinamen, intraducibilidade, resto, caso, acontecemento, singularidade, disxunción, segredo, doublebind, verticalidade, imprevisibilidade, indicidibilidade, enxerto, costura⁸, citabilidade, Unheimlichkeit, ex-apropiación, estrictura, indeconstrutíbel…

O síntoma como retirada da metáfora

Escándalo. Que nos fai tropezar e caer. Nada máis comezar. Derrida é un especialista en escándalos. Un acróbata (skandálistês) que desafía a caída agarrado ao seu trapecio, outra acepción de escándalo. Case me atrevería a dicir que non entendo a deconstrución sen o escándalo, sen aquilo que (a) derruba e (a) fai caer a cada paso interrompendo a súa marcha, a súa continua cadencia. Hai certa recorrencia do termo escándalo e de certa retórica da trampa, da caída, do tropezón na escritura derridiana sen a cal (non) se tería de pé, ou polo menos daría lugar a outra deconstrución moi diferente. Hai textos por completo impregnados deste andar pesaroso, a tropezóns que fan moi característico un dos estilos de Derrida, cando mete o estilo, a panca, o bastón, o suxectil [subjectile], o pau entre as rodas do discurso “das” metafísicas, debedoras dunhas metafóricas que non cesa en facer cambalear, interrompendo o seu pherein, precipitándoo: “O suxectil, lugar da traizón, semella sempre un dispositivo de aborto, dá lugar a un desvío que ante todo deforma por precipitación, que fai caer, tombar, tamén a cabeza en primeiro lugar (‘skándalon‘) [o francés di ‘achoppement‘, que traduzo aquí por skándalon]. Caída prematura, lapso, prolapso, expresión, excremento, neonato suplantado, deformado e desviado, dende entón tolo de nacemento, tolo de desexo por renacer”⁹. A deconstrución só se escribe sobre un suxectil “àmême a peu”, na pel mesma –coma o síntoma– tramposo, que se pon a cambadela a cada paso, dando lugar a un discurso lapsario, por suposto, sintomático. Hai sempre algo que interrompe, curta, tumba, precipita, arruína, desvía, fai fracasar, ameaza: “O entremeterse dun suxectil […] velaí quizais o que importa”¹⁰. O entremeterse da ruína, da cinza, do resto, do desvío postal, da promesa susceptíbel de traizón, do intraducíbel, do nomadismo, do indeconstrutíbel quizais: non hai deconstrución sen algo que se lle entremete sempre e lle impide a marcha, a obstaculiza, ao modo da máis singular resistencia en deconstrución. Seguramente debería expresalo doutro xeito, pero se hai unha retórica do escándalo en deconstrución e se pode falar dela e dende ela, é até certo punto escusábel dicilo así. Se, de novo falando audazmente, hai algo que se entremete en deconstrución, que (se lle) resiste, é xustamente o skándalon e todo o campo semántico que o acompaña referente á verticalidade, á caída, ao lapso, á precipitación, á chance, ao klinamen, ao excremento, ao resto-tumba, ao síntoma en definitiva.

Lignées é un escrito peculiar de Derrida, unha colección de fragmentos, aforismos ao pé dunha serie de debuxos a tinta chinesa de Micaëla Henich. Esta entregou os devanditos debuxos a cinco autores, douscentos a cada un, para que escribisen sobre eles, quedando os tres últimos sen comentar. No fragmento número 912 atopamos esta mención explícita do skándalon: “O ‘skándalon‘ –que sempre é de pedra e fai sempre referencia á caída, se non á caída de pedras, e isto non é máis que unha longa narración petroglífica, unha serie ininterrompida de historias interrompidas–, sabede que non se reduce á singularidade dalgún crime disimulado, a algunha substitución de nome, a algunha mentira, disimulación ou prexuízo inconfesábel. O escándalo é que toda posíbel culpa e toda confesión pode aloxarse nestas casas, a vosa, a súa, a miña, a deles. Ela instalou unha máquina de proxección e de protección (parábola e paracaídas) cara á que un se proxecta necesariamente caendo nela, para caer nela, como nunha trampa, para precipitármonos”¹¹. O escándalo non é redutíbel á continxencia dun accidente evitábel, algo que pode sobrevir ou non, un mal exterior, como quixo facer o logofonocentrismo coa escritura, é unha posibilidade necesaria que se aloxa en todo decurso, en todo traxecto. Non é un crime, unha mentira, un prexuízo, unha traizón puntual, é a ruína, o mal de arquivo, o desvío que afecta a calquera envío. Xa, dende sempre. Cando ça se déconstruit, hai que facerlle caso, caer na conta. O último fragmento desta serie dío de xeito peculiar: “K [en francés “K” é indistinguíbel de “cas”, caso]: literalmente todo aquilo do que é o caso (caída, síntoma, clínica, cadencia, échéance, ritmo, casuística) e a casa [case] (lei, nome, casa, familia, liñaxe, xeración, sepultura, caixa forte, selo, labirinto ou xogo da curuxa). Pirámide, tomba de reis, acantilado, verticalidade, faciana do descoñecido esculpido na pedra”¹². O que fago quizais non sexa máis que rastrexar este caso, este cas, esta “K” en deconstrución, como acontece tamén con certo “gl”, “cl” en Glas, exemplo onde os haxa do que eu entendo por unha escritura ou por unha deconstrución sintomática. En Glas, como en Lignées, asistimos a unha escritura que xoga escandalosamente co síntoma como estratexia, deixando caer un a carón dos outros, xuntamente, sen “ter nada que ver” textos, columnas, axexadoiros, autores, citas ou debuxos a tinta que levan un pé de escritura asinado por Derrida: “‘Nada que ver’ significa aquí que entre o que escribo e o que ela escribe, entre o que digo e o que vós vedes, non hai nada que ver”¹³. Escribir xuntando o que non ten que ver, pero, non obstante, fai síntoma, algo pasa, algo acontece, algo ten lugar, acontece: “aKec”, como podería escribir precipitadamente nun SMS un adolescente en deconstrución, le caséchéant.

Escándalo da metáfora. Despois de moitos rodeos deixo caer abruptamente e sen disimulos unha pregunta, ou unha afirmación, inxenua, espida, indefensa, retíroa xa antes de dicila, e por iso tanto máis malévola: o síntoma é a retirada da metáfora, a retirada da metáfora (non) deixa lugar (máis que) ao síntoma. [Hai aí clínica, algo que subxace a todo canto digo aínda que só o declare entre corchetes: un xogo do real e a faciana imaxinaria-simbólica, a (im)posibilidade de pensar en deconstrución un discurso, sobre o real do acontecemento, que non fora da faciana, unha cadencia do real tamén, etc.]. Fago xa a tirada de dados completa, deixo que caian todos sen reservar ningún no gobelete: hai unha retirada da metáfora na escritura de Derrida?, que foi da metáfora en deconstrución dende A retirada da metáfora de 1978?, (por que non) hai unha metafórica do acontecemento?, acaso a metáfora, mesmo en re-tirada, no seu re-trazarse non pode apuntar sequera ao acontecemento?, podemos dicir que hai unha caída do metafórico, un acaecer do metafórico na retórica derridiana: a metáfora-tombe, a metáfora re-tírase, a metáfora re-trázase, a metáfora re-tombe ?, e que o seu lugar –se é que a retirada da metáfora deixa un lugar ou impide todo ter lugar, toda trópica–, véno a ocupar o síntoma?, acaso o que se retira é unha trópica metafórica horizontal que cae, re-tombe, se inclina, se vence en favor de certa verticalidade sintomática?, pode facerse unha metáfora cargo da irredutíbel cadencia dunha tirada de dados?, até onde é posíbel “forcener o suxectil” da metáfora, levar ao límite “o alcance (portée) dun soporte”¹⁴ metafórico sen ficar fechado na liñaxe da ferencia, do portar, do Tragen?, farémoslle dicir a Derrida que o que nunca ten lugar, sen perdelo, sen destruílo, sen reducilo, sen anulalo é a ferencia dun acontecemento?, e que acaso a cadencia do arribante sexa preferíbel á súa ferencia?, sintomatizar o acontecemento antes que soportalo?, metáfora do síntoma ou síntoma da metáfora? Todas estas cuestións son demasiado brutais e non poden ser respondidas simplemente cun si ou un non. Nin o pretenden. Sinxelamente pareceume o modo máis económico, máis sincero, de expoñer a inquedanza, a sospeita que me asaltou relendo A retirada da metáfora, porque cando, ao ler, algo comeza a roldarnos a cabeza, até tomar corpo e caer de súpeto como unha lousa, non o fai de forma prudente, cortés, ben formulado nos termos máis precisos e menos ofensivos, senón que nos bombardea violentamente, sen agardar á reflexión, a medio camiño entre a idea xenial e a parvada. En todo caso serei culpable de ter confundido unha parvada das moitas que se nos veñen á cabeza, que xamais deberían aparecer nun artigo, cunha idea interesante, suxestiva.

Non sei até que punto unha sospeita debe ficar como sospeita, nin se pretendo fundar a miña sospeita, se parto dunha sospeita infundada para demostrar que non o era tanto seguindo unha estratexia cronolóxica de desvelamento, de fundar unha verdade que nun principio só foi sospeita. Coma se a sospeita fose menos que a verdade, unha verdade a medias, unha verdade impotente, unha verdade en pendes, unha verdade desprovista de rigor, unha verdade pouco esclarecida, unha verdade nova. Non obstante, fai falla seguir este rego, para deixar tranquilos aos que sempre crerán que a suspicacia non é máis que unha verdade mutilada interesadamente. Fundar a sospeita e permanecer nela, sen descansar nunha verdade ao final do traxecto de indagación. Unha sospeita non cancelada pola verdade, allea ao continuo veritativo. Lembra en certo modo a imaxe clásica da metáfora e a súa relación co concepto, que non a logra cancelar, suprimir, facela superflua. Quero expoñer aquí unha sospeita e sometela a unha usura que non logre convertela en verdade, aínda se se mostra como fundada. Sospeitar: mirar dende abaixo, desconfiadamente; pero sen despeito, non despectivamente: mirar dende arriba; e sen perder o respecto: mirar cara a atrás. Sospeitar por respecto, volvendo a cabeza a cada pouco, para velar por aquilo que miramos dende abaixo, porque a mirada que respecta faino oblicuamente, hai unha declinación da mirada que rompe a súa horizontalidade, déixase caer para mirar dende abaixo. Non hai respecto na altivez do despeito. Acaso é posíbel o respecto sen a sospeita que nos forza a xirarnos para mirar cara a atrás como unha forma de coidado, de cariño, de vixilia? Unha sospeita que mantén vivo o respecto, certa forma de respecto, contaminándoo de amorosa desconfianza –a quen mira dende abaixo a lingua de quen está despectivamente arriba atribúelle a desconfianza. Topoloxía de valores, tropoloxía da mirada, trópica do respecto: respéctote e por iso miro cara a atrás, porque sospeito, aínda que iso me deixe petrificado e ese sexa o meu salario por torcer dobremente a mirada… cara a atrás, cara a abaixo.

Onde nos conduce a metáfora? Ou, mellor, o que poida interesar máis é onde non nos conduce este transporte, a súa re-tirada, que quizais a debamos contemplar como outra forma máis de respecto e erixir no lugar desta retirada un trofeo cos seus despoxos, para conmemorar a retirada da metáfora, o seu volver as costas na derrota. Até o trofeo (trópaion) que monumentaliza a retirada da metáfora vencida é un tropo máis. Pírrica vitoria. Non obstante, é do que se trata aquí e, eu créoo, é tamén algo do que se ocupa Derrida: de certa cadencia en deconstrución que vén a interromper certa ferencia

–quizais poderiamos dicir certa interferencia en deconstrución. Interrompela, facela tropezar, tombala, caela, escandalizala. Unha cadencia que tomba e unha ferencia que interfire. Como traducir cadencia por ferencia?, como metaforizar, interferir a cadencia?, e viceversa?, ou máis ben trátase de poñer fin a este xogo?, redúcese todo ao esforzo por traducir phero por pípto, ferencia por cadencia, metáfora por síntoma, horizonte por verticalidade¹⁵? Ao mellor pasa algo imprevisíbel nesta tradución, como en calquera tradución, e cae un resto do que non poidamos falar pero será o único que nos terá interesado. Pode mesmo que asistamos a unha intraducibilidade que supoña unha interrupción, un corte, unha detención, unha parálise: que a cadencia corte-o-circuíto trópico da tradución metafórica. Porque a cadencia sexa capaz de interferir, interceptar o circuíto postal, o tropo, o (dia)pherein, o ductus e rematar coa súa festa, suspendela, deixala colgada, non a deixar chegar a destino. Aínda que, quizais por ir matizando e perfilando un pouco o groseiro desta sospeita, debería mellor dicir que en deconstrución, ao meu xuízo, está en xogo un “insoportábel doublebind sintomático” entre esa certa ferencia e esa certa cadencia que veño apuntando: “Este doublebind (deixemos esta palabra en inglés, xa que nomea o vínculo, é dicir a chamada ao analysis, o que non fai a expresión ‘doublecontrainte‘, ‘dobre coacción’ coa que se traduce ás veces) non é a cuestión da análise mesma? Non é que sexa preciso asumir o doublebind. Por definición un doublebind non se asume, non se pode sufrir senón na paixón. Por outra parte, un doublebind non se analiza nunca integramente: non se pode desfacer un dos seus nós máis que tirando do outro para apertalo aínda máis nese movemento que chamei a estrictura”¹⁶.

En calquera caso, non se trata de elixir entre síntoma e metáfora. A decisión está en (o) interdito, o discurso deconstrutivo sería este interdito, poderíase situalo, poñelo en (este) interdito, de onde xurdiría a súa imposíbel tarefa hospitalaria para dicir o acontecemento. O acontecemento pon en dúbida á deconstrución, entre a súa ferencia e a súa cadencia, é a súa condición de (im)posibilidade. Eu quero ver, ademais, un leve klinamen, unha sutil inclinación nesta estrictura en interdito do lado da cadencia. Pero isto é só o que eu creo ou quero ver, forzado quizais pola lectura da cita do comezo onde o síntoma aparecía como o único discurso apto para portar o acontecemento, mellor dito, ou dito non na familia de phero senón na do síntoma: competente, propicio para dirixirse ao acontecemento. Aquí a etimoloxía silvestre, única da que me sinto capaz, dános unha sorpresa inesperada. Síntoma vén do grego sin-pípto, caer xuntamente. E á súa vez pípto (grao cero e alongamento: *pto-) procede da raíz indoeuropea pet-: precipitarse, voar. Desta mesma raíz procede o verbo latino peto: dirixirse a, pedir algo; do que se obtén, engadíndolle o prefixo “re”, nada menos que repetición¹⁷. Co que a nosa sospeita adquiriría novos e insólitos voos a partir deste achado fortuíto, esta coincidencia ou este escándalo que nos agardaba no camiño.Re-pet–ición sería herdeira de certa cadencia, albergaría un precipitarse, unha caída, estaría emparentada directamente co síntoma: pet-, peto, pípto, repetición, síntoma. Establecéndose unha filopolemoloxía entre repetición-síntoma e diferenza-metáfora. Quizais debería determe aquí. Non teño moito máis que dicir. Esta é a miña hipótese, que se me anticipou precipitadamente, aínda que quería gardala como explosivo e efectista peche deste artigo. As cousas nunca acontecen como un quere e o discurso recae casualmente segundo a ocasión, veña ou non ao caso. Polo menos xa sabemos todo o que está en xogo respecto dunha metafórica ou unha sintomatoloxía do acontecemento: diferenza e repetición, e as súas respectivas retóricas familiares, disputándose o dicir do acontecemento como ferencia ou cadencia. E con iso, dous estilos en deconstrución, polo menos dous, dúas escrituras en Derrida, a escritura da différance, metafórica, e a escritura da repetición, sintomática: diferir ou repetir o acontecemento? Acaso é posíbel, ten sentido falar así, analiticamente, dunha estrictura, do doublebind entre diferenza e repetición e da imposíbel posibilidade desta ficticia disputa para dicir o acontecemento? Peut-être: “O síntoma, o ‘peut-être‘, o posíbel-imposíbel, o único en canto é substituíbel, a singularidade en canto repetíbel, todo iso parecen contradicións non dialectizábeis; a dificultade estriba en axustar un discurso que non sexa simplemente impresionista ou sen rigor a estruturas que constitúen outros tantos desafíos para a lóxica clásica. Respondín á súa pregunta? ‘peut-être’”¹⁸.

A retirada da metáfora comeza preguntándose: “Que pasa hoxe en día coa metáfora? E que é o que pasa por alto á metáfora? É un vello tema […] Metaphora circula na cidade, transpórtanos como aos seus habitantes […] De certa forma –metafórica, claro está, e como un modo de habitar– somos o contido e a matérialidade dese vehículo: pasaxeiros comprendidos e desprazados por metáfora”¹⁹. Derrida mide ben o alcance da metáfora e non o subestima en absoluto, antes ben, parece que a metáfora o abrangue todo e que nada queda fóra dela: “Que pasa coa metáfora? Pois ben, todo, non hai nada que non pase coa metáfora e por metáfora. Calquera enunciado acerca do que sexa que pase, incluída a metáfora, se terá producido non sen metáfora […] E que pasa por alto á metáfora? Nada, por conseguinte”²⁰. Se calquera enunciado acerca do que pase se produce non sen metáfora, polo menos isto é o que Derrida dicía en 1978, que pasa co acontecemento? É posíbel dicir o acontecemento, o que pasa, non sen metáfora?, o dicir do acontecemento pasa por alto a metáfora?, dito na lingua da rúa, é posíbel (é preciso) pasar olimpicamente da metáfora para dicir o acontecemento?, o síntoma pasa da metáfora? Esta é a cuestión. Á que non vou responder nunca directamente cun si ou cun non. Tan só me limitarei a unha exposición tendenciosa de certos textos derridianos, precipitarei unha cita tras outra e que cada cal entenda e escoite o que queira. O miolo do asunto é tal que Derrida trae a colación unha cita de Heidegger que ilustra a quella sen saída á que nos conduce a metáfora: “Das Metaphorischegibt es nurinnerhalbderMetaphysik”, sinalando o privilexio que sempre se lle deu a este tropo, Heidegger incluído, na deconstrución de dicir metafísico. Coma se rematar coa metáfora (con tódolos conceptos e metáforas de metáfora), proceder a unha retirada da metáfora (que non deixase tras de si ningún resto metafórico no seu re-trazarse) supuxese ter dado un paso fóra da metafísica (de tódalas metafísicas), ter posto un pé na marxe da filosofía. O que si é evidente é que a viscosidade desta trópica que invade todo discurso se acha contaminada por motivos que a deconstrución sempre tivo como brancos dende o inicio: a oposición entre sentido propio e figurado, entre sensíbel e intelixíbel, o valor económico, a usura, o desgaste e a plusvalía da metáfora, a referencia continua ao campo da visión, da luz, do esclarecemento, do ollo, etc. Ditos motivos atopan unha extrema complicidade no discurso heideggeriano acerca do acontecemento como Ereignis, pero Derrida non pode quedar aí, nunha metafórica do Ereignis que non deixa de denunciar e que non comparte en absoluto. “O que vén como acontecemento: cal é o lugar, ter lugar, o acontecemento metafórico ou o acontecemento do metafórico?, que é o que acontece, que pasa, hoxe en día coa metáfora?”²¹. Événementmétaphorique, acontecemento metafórico: que facemos con esta cita de Derrida?, como lela?, e como lela á luz desta outra cita, dita vinte anos máis tarde?: “O discurso que se axusta a este valor de acaecemento do que falamos é sempre un discurso sintomático ou sintomatolóxico, que debe ser un discurso sobre o único, sobre o caso, sobre a excepción”. Quizais a metáfora se leva mal co único, co caso, coa excepción. Cáelles mal. A metáfora non lle cae, nin ben nin mal, ao acontecemento.

Derrida non emprega a catastrófica expresión “retirada da metáfora” máis que no contexto da lectura heideggeriana (da epoché, do velamento) que está a levar a cabo. Extraer esta expresión do seu contexto e paseala aquí e alá leva consigo os seus riscos. Non hai, falando con algo de rigor, unha retirada da metáfora en Derrida, alén do nome dun artigo seu, do nome propio dunha intervención deconstrutiva nun texto heideggeriano. A retirada da metáfora é un caso singular en deconstrución. Non xeneralizábel, polo menos sen tomar moitas precaucións. Eu nunca falaría dunha retirada da metáfora en Derrida, nin lle poñería este nome a un artigo asinado por min. O nome que decidín poñer a este escrito xa o sabemos: “Dunha certa cadencia en deconstrución”. E iso é o único que me interesa polo momento: sinalar que se Derrida quere poñer a proba a invención terminolóxica que supón o termo retrait como “o máis propio para captar a maior cantidade de enerxía e de información no texto heideggeriano”²², eu, pola miña banda, e seguindo o seu ronsel, quero poñer a proba a cadencia como cabeza lectora dalgúns textos deconstrutivos e, quizais, poñer tamén a proba unha cadencia metafórica, en vez dunha retirada da metáfora, nos devanditos textos. Isto é, un intento de non recaer nun dicir trópico que se correspondese cunha retirada do ser, cunha metáfora do ser ou cunha metáfora do acontecemento: falar de metáfora do acontecemento suporía entender un acontecemento en retirada, en epoché, velado. O campo semántico, un deles, que emprega Derrida, en boa parte dos seus escritos, para evitar estes atrancos heideggerianos dunha “xeneralización abismal do metafórico” no seu retrazarse, o seu repregamento, o seu retorno, é o da vinda, a invención, o arribante, o por-vir: événement, à-vir, arrivant, revenant, viens²³, etc. O dicir do acontecemento, se non quere aterrar violentamente nunha retirada da metáfora ao estilo heideggeriano, nun dicir trópico, nin nun dicir propio ou literal, recorrerá a estratexias discursivas, non só semánticas senón sintácticas, que permitan inventar outro dicir, o dicir do outro, como dicir ao outro. Esquivando así mesmo o escollo dun dicir metafórico en retirada que só cabe comprender dende a diferenza ontolóxica, porque a retirada só cabe pensala no espazo, ou o espazamento, da diferenza, sendo a metáfora un dicir diferencial (que acaso viría a ser interrompido, entorpecido, botándolle a cambadela por un dicir repetitivo, compulsivo, sintomático?).

“En razón desta invaxinación quiasmática dos bordos, e se a palabra retirada non funciona aquí nin literalmente nin por metáfora, eu sei o que quero dicir antes de pensar, por dicilo así, a retirada do ser como retirada da metáfora”²⁴. Do mesmo xeito, confesarei que eu tampouco sei o que quero dicir cando se me ocorreu, sen pensalo, o título deste epígrafe: “O síntoma como retirada da metáfora”. Sobre todo, porque descoñecía, descoñezo, cal poida ser o significado e o valor da palabra “síntoma” en Derrida, apenas alcanzo tampouco a comprender a retirada da metáfora, co cal máis que explicar algo descoñecido por algo que non o fose tanto, non fixen máis que poñer en relación dúas escuridades. E aínda por riba empreguei ilicitamente un “como” para establecer esta relación, inclinándome do lado da analoxía, xustamente aquilo que o síntoma vén a poñer en cuestión, xa que no caer xuntamente do síntoma non se dá analoxía nin mímesis, non cabe un como, nin un comiño*, na estreiteza desta contigüidade que non é nin proximidade nin veciñanza²⁵. O síntoma non establece un coñecemento por familiaridade, un desvío metafórico polo máis coñecido cara ao menos coñecido, quizais nin sequera é un medio de re-coñecemento, non pon en xogo ningún saber: quizais tamén por iso lle resultara interesante a Derrida nalgunha ocasión para dicir o acontecemento dende a repetición, alén da analoxía, do como, de todo dicir mimético-metafórico. Se pensar a diferenza ontolóxica, pensar mesmo a différance, implica o risco de catástrofe metafórica que explicita Derrida, quizais pensar a repetición nos precipite cara a unha sintomatoloxía por vir que teremos que ir inventando, e cun paracaídas que quizais sexa a différance como desvío, rodeo, amortización, amortecemento, diferición, atraso dun çatombe, dun symptom(b)e, dunha heKtombe²⁶ innegociábel que non admite ningunha demora, retardo nin aprazamento.

Destinar ao azar

Deteñamos por un intre esta caída, deceleremos a nosa precipitación se iso é posíbel. E debe ser posíbel en deconstrución, se unha deconstrución é posíbel, se hai unha chance en deconstrución: Mes chances é o título dunha conferencia de Derrida de 1982 enteiramente consagrada a esta cadencia en deconstrución, a certa sintomatoloxía deconstrutiva. Entre Epicuro e Freud, como non podía ser menos, ante un foro maioritario de psiquiatras e psicanalistas que auspiciaban o evento. Teremos que retomar algo que deixamos en suspenso, a saber, que podía querer dicir Derrida respecto da noción de “síntoma, que querería subtraer ao seu código clínico ou psicanalítico”. Pero non será a nosa tarefa máis importante nin a máis urxente. Neste texto Derrida esténdese sobre o síntoma, sobre a caída, o caso, o envío, o klinamen, o lapsus, o Zufall, o azar, a aleatoriedade, o incalculábel. Non sei se é un texto que caeu no esquecemento, dende logo non é dos máis citados. Na medida das miñas posibilidades gustaríame “relanzar” este texto, incidir no seu klinamen, invertelo se iso fose posíbel: “Un relanza cando sabe xogar co que cae, tumba, para facelo partir de novo cara ao alto, diferir a súa caída e, nos seus altos e baixos, cruzar a incidencia doutros corpos: arte da coincidencia e simulacros de átomos, arte do malabarista”²⁷. Dicir o acontecemento, facerse cargo do acontecemento: arte da coincidencia, arte do malabarista, arte da deconstrución que sabe “xogar co que cae (joueraveccequitombe), para facelo partir de novo cara ao alto, diferir a súa caída (différersa chute)”. Creo que quizais este sexa un momento crucial no decurso tendencioso da miña exposición, unha tirada na que nos xogamos todo e que atinxe á posibilidade mesma de “xogar co que cae”: é posíbel xogar co que cae?, é posíbel relanzalo de novo cara a arriba?, é posíbel diferir a súa caída? A deconstrución, as deconstrucións, a de Derrida e outras que vaian xurdindo, se xorden, haberán de dar resposta a estas preguntas, inclinarse cara a un lado ou outro e, deste xeito, diferenciarse. Eu non sabería dicir con certeza, sen temor a equivocarme, cal sería a posición de Derrida ao respecto, cal sería o seu grao de inclinación. Pérdome entre os seus textos, inabarcábeis, arriscados ás veces, extremadamente prudentes outras, escandalosos sempre. O que si teño moi claro é que polo menos vou avanzando algo na miña lectura, tropezándome con moi boa sorte, cada paso que dou é un pas de chance, un paso (des)afortunado e un paso non aleatorio.

Confórmome con ter dado a ler, ter posto xuntos Unecertainepossibilitéimpossible de direl’événement e Mes chances. E agardar que pasen cousas, que se crucen, ver como se caen, como se levan, como se derruban, como se desfondan, como perden pé, como se tomban, como se erguen. Aí hai síntoma. Esta é a miña aposta, o meu chance, o meu klinamen. Ao cabo, dicir o acontecemento redúcese á posibilidade imposíbel de diferir a súa caída, á responsabilidade de (non) diferir a súa caída. Se Derrida rexeitou todo dicir constatativo, performativo, interpretativo, teórico, hermenéutico, descritivo, metafórico, todo saber e todo pensar que anticipen ou prevexan o acontecemento: non estaría a inclinarse por unha imposibilidade de diferir a súa caída?, non sería a hospitalidade incondicional este non diferir a caída do acontecemento?, Derrida estanos a deslizar pola escorregadiza pendente dunha interrupción da différance?, un acontecemento en caída libre, sen différance [jouissance, gozo do acontecemento]?, acaso a différance é incapaz de diferir a caída?, é impensábel un espazamento e unha temporización da caída?, todo está sometido ao imperio da différance, menos a caída do acontecemento que sorprende mesmo, debe sorprender á différance para ser un acontecemento, imprevisíbel, inanticipábel, indiferíbel? Peut-être. Pero, se dende certa dogmática fundamental deconstrutiva, sempre prudente, sempre cunha resposta a punto, isto non nos agrada en exceso nin nos parece en absoluto derridiano: unha loita cósmica entre a différance e o acontecemento, poderemos descender un nivel, recorrer á hospitalidade condicional e negociar unha tranquilizadoradiferición da caída do acontecemento. Só que con iso, teremos perdido definitivamente o acontecemento, ao diferilo, ao sometelo á condicionalidade dunha hospitalidade equiparábel a un dicir performativo, constatativo, teórico, hermenéutico que Derrida xa desbotara como discurso capaz de axustarse ao que cae, ao caso, ao singular. Trócase a tensión e a inquietude do pensamento, aínda que sexa extraviado, por unha tranquilizadora resposta. Aquí hai que apostar, expoñerse e pensar un pouquiño este síntoma: como conciliar a différance e o acontecemento?, diferir a caída ou tropezo da différance? Doublebind: a différance difire a caída –a caída interrompe a différance. Hai outro modo de formular as cousas menos tallante que me reservo para despois, pero que segue contendo a hipótese derridiana dun alén do principio da différance, só que nacido das propias entrañas da différance –non sobrevido coa brutalidade dun acontecemento que cae dende moi alto–, sen perder por iso a virtualidade de provocar na différance certa paralyse.

Comecei querendo retardar a gravidade da miña caída e non fixen máis que acelerala. Tentareino de novo mediante unha lectura pausada de Mes chances. Se hai unha escritura sintomática en Derrida, este texto é bo exemplo diso, aínda que quizais non sexa o mellor, dende logo non é o único. O seu carácter sintomático non só estriba no tema do que trata, as chances de Derrida, as súas oportunidades, as súas caídas en sorte –chance resulta intraducíbel sen perder a referencia á caída–, senón na retórica mesma do artigo que xoga en cada frase cun termo emparentado etimoloxicamente ou semanticamente coa caída:

“Como vostedes saben, as palabras ‘chance‘ e ‘cas‘ [oportunidade e caso], descenden, por dicilo así, segundo a mesma filiación latina, de cadere, que resoa aínda, para indicar o sentido da caída en ‘cadence‘, ‘choir‘, ‘échoir‘, ‘échéance‘, no ‘accidente’ tamén, e no ‘incidente’. Pero é tamén o caso, fóra da mesma familia lingüística, do Zufall ou da Zufälligkeit que en alemán significa o azar, de zufallen (échoir, tocar, corresponder), de zufällig, o accidental, o fortuíto, o continxente, o ocasional e a palabra ocasión pertence á mesma descendencia latina. Fall é o caso; Einfall, unha idea que vén de pronto á mente, de forma aparentemente imprevisíbel. Agora ben, eu diría que o imprevisíbel é precisamente o caso: o que cae (tombe) non o vemos de antemán. O que nos cae enriba (noustombedessus), ao vir de máis alto ca nós, como o destino ou o raio, sorprendendo o noso rostro e as nosas mans, non é xustamente o que burla a nosa anticipación? A anticipación (anticipar, ante-capere) prende e comprende de antemán, nunca se deixa sorprender, non hai oportunidade para ela (iln’y a pas de chancepourelle)”²⁸.

[Antes falabamos da posibilidade de diferir a caída. Agora Derrida sorpréndenos de novo con que o que nos cae enriba burla toda anticipación, se é que anticipar é unha forma de diferir unha eventual caída, podemos entender que o que cae burla toda diferición, que o acontecemento burla á différance? Non hai oportunidade para a anticipación, a anticipación non ten sorte, como tampouco a diferición do que nos cae enriba: supón o acontecemento un pas de chance para a différance?]

Hai que estar atentos ao malabarismo de Derrida que, expresamente, non fortuitamente, pon en xogo neste artigo todas as expresións imaxinábeis dentro deste rexistro da cadencia, do azar, da chance²⁹. Non só o que di senón como o di, porque quizais só poida dicilo así, seguindo unha cadencia, unha tendencia, unha pendente cando xustamente está falando da caída e do klinamen en deconstrución. Este é un estilo máis, outro estilo, da deconstrución. Un estilo que deixa caer cousas xuntamente unhas a carón doutras, que se precipita coa incerta esperanza de que teña lugar un encontro azaroso, unha cita imprevista. Unha deconstrución que conta coa “sorte (chance), un pouco como na pesca ou na caza”³⁰, escribindo as palabras como quen tira os dados ao azar, “na penumbra de certa indeterminación”³¹: algo pasará, seguro que algo pasará. Só me conformo con chamar a atención sobre este estilo de escritura que aparece en Derrida de vez en cando, en moitos textos, e que eu considero quizais o seu estilo máis inventivo, un estilo motivado pola invención do outro, un estilo sintomático que confía sen seguridade en propiciar a ocasión dun encontro aleatorio, dun acontecemento, falando a súa mesma linguaxe, o da caída, escritura sintomática para un acontecemento que cae. Escritura sintomática, escritura do acontecemento: non unha escritura que difira o acontecemento, senón que caia xuntamente con el, se deixe caer con el, se deixe tombar por el. Unha escritura que non di nada, que non constata nada, que só cae. Unha escritura que non é un saber, que non é teoría, senón unha tirada de dados, escribir é botar, deixar caer, lanzar, precipitar, sintomatizar sen que iso supoña, de ser posíbel, unha mímesis do acontecemento ou unha escritura performativa que o provocase. Isto (tamén) é deconstruir: ça se déconstruit, çatombe. Derrida sinala esta potencialidade da linguaxe e, de novo, confróntanos co noso doublebind relativo á diferición do acontecemento: “Estes efectos de azar semellan á vez producidos, multiplicados e limitados pola lingua. Pero a lingua non é máis que un deses sistemas de marcas que teñen, todos, como propiedade esta estraña tendencia: acrecentar simultaneamente as reservas de indeterminación aleatoria e os poderes de codificación ou sobrecodificación, dito doutro xeito, de control e de autorregulación. Esta concorrencia entre a aleatoriedade e o código perturba a sistematicidade mesma do sistema cun xogo que regula dentro da súa inestabilidade”³². Asistimos aquí a unha especie de maldición da lingua, de calquera sistema de marcas, para poder facerse cargo do caso, do fortuíto, do azar. Por unha parte desenvolven un poder inmenso de indeterminación, un xogo incontrolábel que fuxe de todo dominio; por outra parte, á vez, poñen en marcha unha forza igualmente poderosa de codificación, diriamos de estriamento [estriaje], de reterritorialización, mantendo á linguaxe nunha inestabilidade permanente. Non é este o xogo da différance?, que xera o radicalmente outro, o absolutamente novidoso, o diferente ao tempo que nos protexe diso mediante interminábeis rodeos, desvíos?, os desvíos da différance: a chance da alteridade radical que ela mesma xera pero que simultaneamente difire, como protexendo(se) dunha alteridade, dun acontecemento ao que dá lugar ao aprazalo sinedie? Porque hai desvío posibilítase o acontecemento, hai acontecemento. Pero o devandito desvío difire o acontecemento. Á inversa, non acabo de decidirme entre o ovo e a galiña, poderíase dicir que só porque hai acontecemento, caída, hai desvío, iterabilidade.

A différance sálvase, ou sálvanos, daquilo mesmo que xerou, do acontecemento [se non é o acontecemento quen a xerou a ela]. Esta é a outra formulación que prometín do noso peculiar atranco. Quizais a algúns lles resulte máis tranquilizadora e poidan seguir mantendo así certo monismo en deconstrución, o “monismo da différance”. A min pásame como a Freud, cuestión de talante, que adoito inclinarme máis por certo dualismo, que non aboca necesariamente a unha oposición metafísica: différance e acontecemento, contaminados, indicidíbeis. Aquí tamén estamos a xogarnos moitas cousas e hai que pronunciarse ou propoñer outras alternativas distintas ás miñas, menos tramposas ou igualmente tramposas, igualmente especulativas, pero diferentes. Eu creo as dúas e sosteño as dúas á vez: vantaxe de ser perverso. O que non me gusta diso que chamei monismo da différance é a amortización que leva consigo do acontecemento dende o seu mesmo xurdir, ou caer. De acordo, hai un klinamen, unha cadencia na différance (que non pode dixerir, polo que non pode estar de loito, aloxada nela como un alien, heteroxéneo quizais ao seu diferir) que permite, é a condición de posibilidade de todo acontecer, do radicalmente outro. Pero non estamos con-fundindo o desvío como klinamen, como cadencia e o desvío como diferición ou retardo?, non son radicalmente distintos?, ou contamínanse? Volta ao mesmo: como conciliar a cadencia e a ferencia?, ou son inconciliábeis e heteroxéneas e irredutíbeis entre si?, ferencia da différance por un lado e cadencia do acontecemento por outro?, cadencia da différance: como dicía Freud que coxear non é pecado?, mesmo se facemos habitar a cadencia dentro da différance, non será como nun dó –loito para interiorizar ao outro e loita a morte co outro– imposíbel? Eu creo que até Derrida pasa sutilmente dun lado a outro desta alternativa segundo en que escritos, inclinándose acá ou alá, do lado do acontecemento intratábel, inanticipábel, impredicíbel, indiferíbel (da xustiza e do porvir?) ou do lado da différance, da hospitalidade condicional, da negociación e demais retórica da que non son moi amigo (do dereito, as leis, etc?). Non sei se pensar que este doublebind entre différance e acontecemento, entre ferencia e cadencia é unha das aporías máis “xenuínas” ou máis frutíferas da deconstrución, a súa aporía “constitutiva”³³, até direi indeconstrutíbel só por diversión, porque sei que moitos non me van entender e que seguramente o farán mal, que non comprenden este vocábulo nin o estudaron e prenderanse a el sen saber nada do seu alcance, só porque lles soa ben iso do indeconstrutíbel. Toda detención tranquiliza, interrompe a vertixe. Só que xustamente o indeconstrutíbel nunha interrupción que non detén, relanza, é o que provoca toda vertixe, o que inclina á caída. Unha vertixe do acontecemento distinto da vertixe da différance interminábel. Por outro lado, cando propuxen esta fórmula: “a différance sálvanos ou sálvase do acontecemento que ela mesma xera”, e que ameaza con destruíla, engado, hai que concilialo coa insistencia de Derrida na ruína, na cinza, na destrución eventual sen resto, no mal radical do arquivo, case un axioma en deconstrución. Diferir o acontecemento, vale. Pero sen excluír nunca a posibilidade do imposíbel, isto é, dunha “escritura pirotécnica”, unha diferición cincenta, un acontecemento incinerante, un holocausto indiferíbel: o acontecemento-cinza da différance, a différance reducida a cinzas, feu a différance, a menos que sexa inmortal: “E agora cabe esperar que o outro dos dous ‘poderes celestiais’, o Eros eterno, faga un esforzo para afianzarse na loita contra o seu inimigo igualmente inmortal. Pero quen pode prever o desenlace?”³⁴.

Non consigo avanzar máis que aos tropezóns, e tanta caída xa provoca unha demora excesiva. Tamén a caída difire o encontro. Con tanto caer non necesariamente se está máis preto do acontecemento, senón na inmobilidade máis estéril, sen chegar a ningunha parte, sen que teña lugar encontro ningún. “Contamos co que destina ao azar e reduce ao mesmo tempo o azar. En francés mesmo, a expresión ‘destinar ao azar’ (destinerauhasard) pode ter dúas sintaxes e, polo tanto, dous sentidos […] Isto depende, como adoita dicirse, do contexto, pero un contexto nunca está o suficientemente determinado como para prohibir todo desvío aleatorio. Para falar como Epicuro ou Lucrecio, unha oportunidade (chance) está sempre aí aberta para un parenklisis ou para un klinamen. ‘Destinar ao azar’ quere dicir ‘confiar’, ‘abandonar’, ‘entregar’, de forma decidida, ao azar mesmo. Pero isto pode querer dicir tamén destinar algo sen querer, de forma azarosa, atrandom. No primeiro caso, destínase ao azar sen azar; no segundo, non se destina ao azar, senón que o azar intervén e desvía a destinación”³⁵. Destinar ao azar é parte do traballo da différance, levando a cabo simultaneamente os dous sentidos. Este Derrida é moi recoñecíbel: un Derrida coherente, transmisíbel, sosegado, doado de aprender e até tranquilizador para a universidade. Segundo eu o vexo non é o único Derrida, para iso habería que saturar o contexto da deconstrución e non permitir desvío aleatorio ningún: pas de chance para esta estratexia de lectura. Hai moitos Derridas, case un ou varios en cada texto, con moitos estilos e que destinan ao azar, segundo o caso, caso por caso. E os seus lectores podemos permitirnos mesmo o luxo de elixir, elixir un ou uns cantos. O único luxo que creo imposíbel para un lector é elixilos todos, tódolos Derrida non caben nun lector, só cabían en Derrida. Ninguén, cando le, é quen de elixir a tódolos Derrida á vez, aínda que para os seus adentros poida crer que o fai coma se iso supuxese a maior fidelidade: e reconstituír fraudulentamente, case metafisicamente, un só Derrida, o que os engloba a todos, a tódolos seus escritos, a tódolos seus estilos. Non sei por que estou a facer agora pedagoxía deconstrutiva para novos herdeiros e scholars de novo cuño. Supoño que intento xustificarme e cubrirme un pouco as costas coas lecturas e as eleccións que fixen aquí. En nome de Derrida. Aínda que non (do) todo. Non (do) todo Derrida. Pero é que acaso hai outro, un Derrida (do) todo?

Velaquí outro Derrida, poñendo en práctica unha escritura sintomática, destinando ao azar dunha forma moi peculiar, ensinando este outro estilo en deconstrución: “Lanzarei dúas preguntas. Imaxinen que estas dúas preguntas lanzadas o fosen dunha soa tirada de dous dados. Con posterioridade (après-coup), unha vez que caian, tentaremos ver, se resta algo por ver, cal é a suma de ámbalas dúas: dito doutro xeito, o que significa a súa constelación. E se podemos ler aí o que me cae en sorte (mes chances), ou o que lles cae a vostedes”³⁶. Isto é o que eu entendo por unha estratexia sintomática e que Derrida pon en práctica sempre. Sinxelamente limítase a tirar dous ou máis dados, palabras, ideas, textos, autores, deixa que caian, e logo intenta ler o que alí pasou levando a cabo unha peculiar sintomatoloxía do caso, deste ter caído xuntamente, desta metonimia, desta contigüidade. Non é esta a estratexia deconstrutiva que observamos, por exemplo, en Glas, en Tympan, en Ladoubleséance, en Signéponge, etc? Dende logo, este proceder ten moi pouco de metafórico, de analóxico, de mimético. Case se diría que é unha estratexia para evitar todo que se lle pareza. A cita non deixa de ser irónica pois sabe que está a propoñer algo que se (a)semella moito a unha práctica divinatoria, a botar as cartas e cousas polo estilo. Non hai que escandalizarse por iso. Derrida non deixa neste texto nada ao azar. Para empezar, sinalando a súa sorpresa por que o azar sempre se deixase consignar mediante un movemento vertical de caída: “por que este movemento de arriba a abaixo? Cando se fala de chance, por que as palabras e os conceptos impoñen de entrada esta significación, esta dirección, este sentido, este movemento cara a abaixo, trátese de xección ou de caída? Por que este sentido e esta dirección teñen unha relación privilexiada co sen-sentido ou a insignificancia que se asocia frecuentemente co azar? Que tería que facer o movemento de descenso coa chance ou co azar? Que tería que ver con eles?”³⁷. Nada que ver. Quizais a asociación do azar coa caída, co síntoma, xustamente non ten nada que ver. A non ser que lle tentemos dar unha explicación analóxica de sentido, que vexamos niso unha metáfora, en lugar de preferir deixalo en suspenso:

“Contentémonos polo momento con subliñar esta lei ou esta coincidencia que asocia estrañamente o azar ou a chance co movemento cara a abaixo, a xección finita (que debe, polo tanto, rematar por caer (retomber)), a caída, o incidente, o accidente ou xustamente a coincidencia. Tentar pensar o azar sería en primeiro lugar interesarse pola experiencia (subliño esta palabra) do que chega imprevisibelmente. E algúns inclinaríanse a pensar que a imprevisibilidade condiciona a estrutura mesma do acontecemento. Un acontecemento anticipábel e, polo tanto, aprehensíbel ou comprensíbel, un acontecemento sen encontro absoluto, acaso é un acontecemento no pleno sentido do termo? Algúns inclinaríanse a dicir que un acontecemento digno deste nome non se anuncia. Non se debe ver vir. Se se anticipa o que vén e que, dende entón se recorta nun horizonte, en horizontal, non hai acontecemento puro. Dirase: non hai horizonte para o acontecemento ou para o encontro, só imprevisión e en vertical. A alteridade do outro, que non se reduce á economía do noso horizonte, vénnos sempre de máis alto, é o moi alto”³⁸.

Derrida está pensando aquí o acontecemento do lado do síntoma, non un acontecemento metafórico, senón caer, o acaecer do acontecemento. Sinalando a coincidencia, mesmo dando un paso atrás perante ela, tan só a subliña, deixa constancia da súa estrañeza, sen interrogar máis o que hai na caída do acontecemento, de coincidencia. Nin por que o imprevisíbel é o que cae. Quizais son preguntas que non levan a ningunha parte. Quizais non hai que preguntar o porqué da coincidencia, sinxelamente explotar, estrelar diría Barthes, a constelación de sentidos que provoca. Coma se preguntar pola coincidencia, por caer cara a abaixo xuntamente fora tan desatinado como preguntar o porqué do azar. A coincidencia azarosa refrea a pregunta, o delirio interrogativo causal. Hai que preguntar todo o posíbel, cuestionar até o límite e tamén deixar de preguntar, deixar que caia a pregunta: non hai superstición aquí, déixase que o azar interfira, non habería un determinismo supersticioso en deconstrución. A superstición aparecerá máis adiante. De momento as preguntas cesan tras unha sorpresa inicial, unha estrañeza ante a caída. Seguir preguntando acaso sería de tolos. Non hai acontecemento para a superstición. Non hai “encontro absoluto” para quen non deixa de preguntar. A superstición é a abolición do klinamen, do imprevisíbel. Crer ao azar, como destinar ao azar tamén presenta esta oscilación na súa lectura. Crer ao azar, crer no que o azar nos di, crer nel; ou crer ao azar, azarosamente, crer por crer. De novo unha disxuntiva insoportábel, outro doublebind. Só que o acontecemento, un acontecemento “no sentido pleno da palabra”, un “acontecementopuro” só pode deberse a un “encontro absoluto”. Acontecemento e encontro utilízanse como sinónimos. E, neste contexto, “encontro” só pode entenderse dende a lectura suspicaz que Derrida está a facer do atomismo, deixándose seducir polo klinamen, pola imprevisibilidade dunha verticalidade inclinada á que non se lle fan máis preguntas. Ao arribante non hai que molestalo con demasiadas dúbidas: a hospitalidade debe abrirlle as portas sen preguntarlle de onde vén, para que, con que fin, acosalo cun proceso económico inquisidor, atordalo coas leis da casa que o acolle. Quizais aquí se poida ver un distanciamento de Derrida respecto da psicanálise, polo menos da lectura que el fai de Freud e de Lacan: habería neles un exceso de determinismo, compartirían co supersticioso a súa tendencia á análise sintomática, a facer de todo caso un síntoma descifrábel, “todo é síntoma, diagnóstico” para unha disciplina que non renuncia á ciencia: “E cando unha actitude analítica se converte nun síntoma? ¿Cando unha tendencia a interpretar o que cae –ben ou mal–, os incidentes ou os accidentes, para reintroducir alí o determinismo, a necesidade ou a significación, significa á súa vez unha relación anormal ou patolóxica co real? Por exemplo, cal é a diferenza entre superstición e paranoia, por un lado, e ciencia, por outro, se todas marcan unha propensión compulsiva a interpretar os signos aleatorios para restituírlles un sentido, unha necesidade, unha destinación?”³⁹. ¿Habería, para Derrida, tal e como el entende o síntoma en psicanálise, unha extralimitación da “compulsión hermenéutica” até o punto de que o propio saber fai síntoma, o saber convértese nun síntoma, como é o caso do supersticioso, e do científico?: “A compulsión hermenéutica é o que sería común á superstición e á psicanálise ‘normal’, Freud dío literalmente. Ao igual que o supersticioso, el tampouco cre no azar, o que quere dicir que ámbolos dous cren ao azar, se crer ao azar significa que cre que todo azar significa algo –e que, polo tanto, non hai azar”⁴⁰. Fai falla algo máis de azar en deconstrución, fai falla unha interrupción da interpretación, da metáfora, non converter o caso en metáfora para non caer na superstición, nin facer da deconstrución un método, unha ciencia. Freud tenta por tódolos medios, contradise e desdise para, despois de recoñecer o seu parentesco co supersticioso, poder distinguirse del e excluír a superstición da psicanálise. “Lacan segue a Freud ao pé da letra neste punto cando di que unha carta chega sempre a destino. Non hai azar no inconsciente, as aparentes aleatoriedades deben poñerse ao servizo dunha inelutábel necesidade que en verdade nunca chegan a contradicir”⁴¹. ¿Debemos pensar por iso que Derrida admite o xogo do azar en deconstrución e respecta certa aleatoriedade⁴², certa cadencia que non interpreta, para a que é en extremo hospitalario, e que sería doadamente recoñecíbel nas figuras do intraducíbel, o innombrábel, o incalculábel, o inanticipábel, o resto, etc.? Nada nolo impide, ao contrario, máis ben inclínanos a ver as cousas deste xeito. E non só por admitir certo azar en deconstrución ante o cal só cabe unha hospitalidade incondicional, senón porque Derrida, segundo distanciamento respecto da psicanálise, redobra esta indeterminación e esta aleatoriedade ao separarse dunha lectura obediente da tradición atomista: “O meu klinamen, o meu chance ou os meus chances, isto é o que me inclina a pensar o klinamen dende a divisibilidade da marca”⁴³, a divisibilidade dos átomos, do stoikheion, a divisibilidade da carta roubada. Esta divisibilidade da marca, este peculiar atomismo da marca supón un efecto multiplicador do klinamen porque constitúe, á súa vez, un principio de indeterminación que se superpón co da caída. Noutro lugar, Derrida di que esta divisibilidade sería, se a houbese, a tese da deconstrución, a verdade sen verdade da deconstrución; a súa declinación, o seu desvío do atomismo. A identidade de toda marca, de todo “átomo” estaría afectada por esta divisibilidade, pola iterabilidade da súa “insignificancia marcante”⁴⁴, e sería precisamente esta insignificancia sintomática a que lle permitiría a citabilidade, a posibilidade de ser sacada de contexto e levada dun a outro, co-incidir con outras marcas.

Nun contexto moi diferente, vinte anos despois, cando xa non falaba tanto da marca, da iterabilidade, da divisibilidade, noutra resposta ao auditorio de Montreal na conferencia á que xa fixen alusión ao comezo, Derrida non renunciou a unha retórica inclinada da verticalidade insignificante:

“Por verticalidade quería dicir que o estranxeiro, o que hai de irredutibelmentearribante no outro –que non é nin simplemente traballador, nin cidadán, nin doadamente identificábel–, é o que no outro non me prevén e desborda precisamente a horizontalidade da espera. O que quería subliñar, ao falar da verticalidade, é que o outro non espera. Non espera a que eu poida recibilo ou que lle dea unha carta de residencia. Se hai hospitalidade incondicional, debe estar aberta á visitación do outro que chega en calquera momento, sen que eu o saiba. Isto é tamén o mesiánico: o mesías pode chegar, pode vir en calquera momento, de arriba, dende onde non o vexo vir. No meu discurso, a noción de verticalidade non ten necesariamente o uso, a miúdo relixioso ou teolóxico, que eleva cara ao Moi-Alto. Quizais a relixión comece aquí. Non se pode manter o discurso que sosteño sobre a verticalidade, sobre a arribancia absoluta, sen que xa comezase o acto de fe –o acto de fe non é forzosamente a relixión, tal ou cal relixión–, sen certo espazo de fe sen saber, alén do saber”⁴⁵.

O outro non espera –nin a différance. Houbo moitos malentendidos cando Derrida falou do mesianismo, do moi alto, da verticalidade do arribante, do acto de fe. Aquí pasa algo similar no auditorio: con mellor ou peor vontade, os lectores de Derrida non saben onde meter este discurso. O peor é cando, rendidos, ou precipitados por atopar unha resposta, alá que acoden todos a identificar o acontecemento, o mesianismo, o toutautre co Outrolevinasiano e len esta frase, por exemplo, de Mes chances: “A alteridade do outro, que non se reduce á economía do noso horizonte, vénnos sempre de máis alto, é o moi alto” coma se fose a copia dunha interferencia entre estes pensamentos. Isto é ter pouca idea, carecer dunha mínima competencia textual e, dende logo, non ter lido o suficiente porque hai moita présa en establecer un curtocircuíto xudaico en deconstrución. Eu intento aquí mostrar outra filiación no texto derridiano, máis antiga se cabe, esta cadencia que nunca necesitou de Lévinas para falar de verticalidade, de acontecemento e de “encontro absoluto”. Resulta que a verticalidade leva polo menos vinte anos pululando (explicitamente) polos textos derridianos e que non ten nada de xudía nin de levinasiana, senón que responde ao “encontro (rendez-vous) con certas estereofonías epicúreas”, como reza o subtítulo de Mes chances. Esta é a miña lectura polo menos. Dun Mesías atómico xudigrego. E non é unha lectura entre outras, outra máis, non porque estea mellor feita, nin sexa máis autorizada, senón porque non deixa a Derrida na estacada, nin fai da deconstrución un levinasianismoepigonal, neutralizándoa, acabando con ela rapidamente para entregarse ao mestre Lévinas, ao suposto mestre de Derrida. O paso da verticalidade á relixión e á fe é sinalado por Derrida, pero non o dá. Nunca. Indica onde estaría o lugar dunha fe relixiosa. Pero é tamén o lugar doutra fe, alén do saber, a de crer ao azar. O punto de inflexión da cadencia deconstrutiva condúcenos aí. Os que queiran crer ao azar, crer por crer, preferir crer en calquera cousa menos no azar, relixiosamente, están no seu dereito. Pero non é algo que faga Derrida, nos seus textos. Se hai que elixir, eu quedo con certa cadencia en deconstrución, cun encontro absoluto nacido desta cadencia e que puxo en marcha a deconstrución dende os seus inicios, como estratexia de lectura e escritura sintomática. E que (me) permite ler con maior garantía de éxito, escribir cousas máis suxestivas e abranguer de modo frutífero, sen aplanalos, os escritos de Derrida, sen establecer neles unha interesada teleoloxía de punto final, senón preferir “certo entrelazamento da necesidade e do azar, do azar significante e do azar insignificante: matrimonio, diríase en grego, de Ananké, de Túkhe e de Automatía”⁴⁶. Pero hai quen só sabe ler teleoloxicamente, televinasianamente ao Derrida grego de Demócrito, Epicuro e Lucrecio. Ou non o ler en absoluto. Cuestión de malchance, de més-cheance, de méchanceté, de lector méchant. Axuste de contas entre lecturas desviadas, en busca de atallos.

Prosigamos co texto para dar por fin cunha referencia explícita ao termo “síntoma”, o que Derrida entende por síntoma, sabe do síntoma, ten en mente cando fala de síntoma. Pero esta vez, tamén dado o contexto desta conferencia, non se mostra tan reticente con respecto á psicanálise nin á clínica:

“En tódolos casos, a incidencia déixase subliñar no sistema dunha coincidencia, a mesma que cae, ben ou mal, con outra cousa, ao mesmo tempo ou no mesmo lugar que outra cousa. Ese é tamén en grego o sentido de symptôma, palabra que significa en primeiro lugar o afundimento, o derrubamento, logo, a coincidencia, o acontecemento fortuíto, o encontro, a continuación, o acontecemento desafortunado e, finalmente, o síntoma como signo, por exemplo, clínico. A clínica, dito sexa de paso, nomea todo o espazo da posición deitada ou encamada”⁴⁷.

Xa apuntamos como se abordaba esta cuestión crucial da adherencia do síntoma ao discurso psicanalítico e a herdanza clínica que o atravesa de parte a parte. Eu non estou de acordo, é inxusto até certo punto, con facer da psicanálise unha hermenéutica do síntoma. Pero Derrida non me parece estar ao tanto, e menos a principios dos 80⁴⁸, do discurso lacaniano sobre o síntoma e comprendo que prefira a liñaxe atomista grega e se somerxa nela para rastrexar e apoiar anacliticamente a súa retórica da cadencia, a súa relectura do klinamen e do síntoma: “No curso da súa caída no baleiro, os átomos son arrastrados por unha desviación suplementaria, por ese parenklisis ou ese klinamen que, agravando unha primeira separación, producen a concentración de materia (systrophé) […] O klinamen separa da simple verticalidade, faino, di Lucrecio, ‘nun intre indeterminado’ e ‘en lugares indeterminados’ (incertotempore… incertislocis, Denaturarerum, 2, 218-19) […] Para Epicuro, a condensación ou o espesor, o relevo sistrófico, é en primeiro lugar este enredo retorcido, este xiro concentrado de átomos […] Numerosos elementos veñen a reunirse en turbillón na systrophé”⁴⁹. Detéñome aquí un intre, neste punto de condensación, antes de abandonar un texto inesgotábel que a miña prolixa paráfrase empeza a aplanar en exceso: “habería que deixar o texto só. Non o acompañar”⁵⁰. Nova volta de rosca dunha metáfora reaparecida. Novo xiro. Xustamente no momento crítico da caída xeneralizada, da chuvia de átomos, a desviación, o desprazamento da vertical dá lugar a unha volta suplementaria, a un turbillón que produce unha condensación de materia: systrophé metafórica. Xurdida quizais a partir desta cadencia, posterior a ela? Habería que saber un pouco máis atomismo. Queda para outra ocasión afondar na Nachträglichkeit da systrophé respecto do klinamen, da condensación a partir do mero desprazamento: metáfora e metonimia, ferencia e cadencia de novo. Quedémonos unicamente agora con este retrazarse da metáfora sistrófica, este torcido enredo etimolóxico que nunca supón unha guía fiábel. Systrophé: reunión, tropa, banda, enxame, sedición, rebelión, conspiración; strofé: volta; strófos: cordón, corda, lazo, correa; streptós: trenzado, tecido; stréfo: volver, dobrar, trenzar. Systréfo: reunir nun feixe, recoller, reunir, agrupar, xuntar, espesar, condensar. A familia da catástrofe retorna, revólvese, facendo imposíbel abandonar certa trópica, nin sequera no clímax da caída, imprimíndolle un xiro trópico á verticalidade, ao caso, dobrándoo, trenzándoo, facendo un feixe coas traxectorias en caída libre, atándoas cunha corda, someténdoas a estricción. Obrigándonos a torcer a mirada mentres contemplamos a chuvia do caso, unha mirada birolla, estrábica (strabós), como a que Derrida esixe para ler Glas, cun ollo en cada columna, en cada axexadoiro, para non perder de vista a precipitación desta “diseminación literal”⁵¹, desta systrophé: “Dobre mirada. Lectura birolla […] E se protestades contra o estrabismo que se vos quere inflixir, abonda que indaguedes por que. Querelle, que tamén tira proveito do seu estrabismo, asume a súa “incurábel ferida” e, o mesmo que Stilitano, Giacometti e todo o grupo dos mancos, coxos e vesgos, fai así que se lle queira, nomee, sublime, magnifique. Non se enfada, senón todo o contrario, cando “mirándoo fixamente díxenlle: Ten un pouco de estrabismo?” (Querela de Brest) Mirada profunda, estereoscópica. Ver dobre”⁵². Tamén as columnas son zambras (strambus), inclinadas, ameazando caer, cos xeonllos demasiado xuntos e os seus fustes torcidos, arqueados, arruinando o seu equilibrio, dificultando a marcha até o final.

Risco de parálise. De morte. Interrupción provocada pola caída: “De onde vén o dereito de interromper? Imaxínaste un diálogo, unha palabra plural sen a violencia sempre inxustificábel dunha interrupción? Ven, é unha interrupción?”⁵³. Suspensión da différance polo acontecemento que non se deixa diferir na súa cadencia (“a chance (échecouéchéance) de l’événement”⁵⁴) que sorprende absolutamente, mortalmente. Temor e tremor en deconstrución: pasau-delà, paso (non) alén. Pánico dunha deconstrución que se quería interminábel en nome da différance facendo caso omiso, omitindo o caso, soñándose libre de síntomas, blindada fronte a un discurso que non fose da différance, da faciana: “Isto non supón que se renuncie a saber ou a filosofar: o saber filosófico acepta esta aporía prometedora que non é simplemente negativa, ou paralizante. Esta aporía prometedora adquire a forma do posíbel-imposíbel ou do que Nietzsche chamaba o ‘quizais’, peut-être”⁵⁵. Hai que rematar xa. Non de mal xeito. Quedando para outra vez. Este movemento desesperado non se remata aquí, “esta paralyse non prohibe nada, fai movemento, o falso movemento que procede segundo o faut-pas (falso paso, non fai falla) do desexo e franquea o límite”⁵⁶. Se algo ten o síntoma é ese andar con paso falso, cambaleante, repetitivo. Outro día. Outro día falaremos do síntoma en Glas, en Ladissémination, en Parages, en Tympan, en Marges, en Ulyssegramophone, en Le ‘concept‘ du 11 septembre… hoxe só quería escandalizar un pouco e deixar caer, algo descoidadamente, a sospeita dunha certa cadencia en deconstrución.

(Trad. Sören Hauser)