Bosques de texto. Rosalía de Castro e a lóxica da sensación

María do Cebreiro Rábade Villar

Resumo¹: 

O artigo tentará mostrar a produtividade lingüística, ética e política dun motivo que funciona dun xeito transversal á totalidade da obra de Rosalía de Castro, e que constitúe unha figuración imaxinaria do mundo natural como algo susceptible de ser vulnerado ou ferido. Refírome á representación literaria da talla das árbores, presente dun xeito explícito en poemas como “Los robles” ou “¡Jamás lo olvidaré…!” de En las orillas del Sar (1885), na novela El primer loco (1881) ou no artigo “El domingo de Ramos”, apéndice desta última obra. Nestes textos a autora bota man da descrición da natureza para facer visibles os efectos da acción depredadora da man humana sobre a terra, froito do capitalismo industrial, e tamén para demostrar a posibilidade real de que esta acción sexa politicamente conxurada ou invertida. Pero o funcionamento verbal das súas obras ten, ademais, o efecto de interrogar reiteradamente o mundo natural, atrevéndose a preguntar polo xeito específico no que a natureza traballa. Neste sentido, os seus textos (especialmente os narrativos) axudan a establecer analoxías entre o modo de produción do natural –aquilo que a filosofía da arte denominara natura naturans– e a linguaxe a través da cal a literatura, en tanto produto social e humano, tenta represental

Palabras-chave: Rosalía de Castro, Gilles Deleuze, ecocrítica, natureza e literatura, linguaxe, panteísmo, esencialismo.

A constatación de que a natureza ten un carácter central na obra de Rosalía de Castro veu operando, desde o punto de vista crítico, como un paradoxo. A forza do referente paisaxístico resulta innegable en Cantares gallegos (1863), libro que –ao xeito do que Alain Badiou denominaría acontecemento– se constituíu na acta fundacional da cultura galega contemporánea. Pero os mecanismos retóricos por medio dos cales Rosalía de Castro conseguiu converter a paisaxe en evidencia (López Sández) tiveron o efecto de escurecer a complexidade da representación espacial no conxunto da súa produción escrita². A naturalización destes elementos discursivos foi tan intensa que a miúdo dificulta percibir o uso de certas propiedades elocutivas, minimizando, ademais, o sentido deliberadamente político de Cantares gallegos e a súa inversión paródica do cantigueiro popular (Angueira).

Nos últimos anos algúns críticos están tentando desmentir a aparente naturalidade das descricións paisaxísticas na obra da escritora. Fernando Cabo Aseguinolaza estudou até que punto na súa primeira novela, La hija del mar (1859), Rosalía de Castro contradí abertamente a función que, tres anos despois, lle deparará á natureza en Cantares gallegos. Fronte á frondosidade que inza a Galicia dos Cantares, La hija del mar ergue un negativo do mundo habitado, unha poética do desacougo e do deserto ateigada de “isotopías de nudez, esterilidade e desolación” (García Candeira, 2012: 100).

A relación complexa que contraen a primeira novela e o primeiro poemario da autora cifra, de modo exemplar, o carácter por veces contraditorio da escrita rosaliana, ao tempo que convida a reflexionar sobre os distintos modelos de representación territorial que é posible rastrexar na súa produción literaria. Pero sería extremadamente limitador identificar a presenza do mundo natural na obra de Rosalía de Castro coa alternancia entre unha paisaxe habitable e unha contrapaisaxe erma, aínda que habería sobradas razóns para soster que o ríspeto imaxinario paisaxístico de Eduardo Pondal fora xa instaurado, décadas antes, na primeira novela rosaliana³.

En calquera caso, nin a literatura nin a natureza –e desde logo tampouco a súa relación- son redutibles a un habitáculo ou contedor da realidade. Tampouco a unha cuadrícula imaxinaria da que os autores botarían man para reproducir, de acordo coa teoría luckasiana do reflexo, determinadas ideas sobre o mundo social. Nas seguintes reflexións quixera partir da idea de que a presenza da natureza na obra de Rosalía de Castro non funcionou só como un xeito de propiciar mecanismos de representación das ideas e dos valores da súa época, aínda que a escritora non fose en absoluto impermeable a eles e os usase, en ocasións dun xeito moi consciente⁴. O motivo da talla das árbores, por exemplo, ten sido analizado desde a perspectiva da denuncia social e da afirmación nacional por autores como Francisco Rodríguez. Na súa última monografía, relaciona a imaxe cunha talla realmente acontecida no mosteiro de Conxo e fronte á que Rosalía de Castro tomaría partido nos seus textos:

“Los Robles”, datado en Padrón, en agosto de 1882, tal como aparece na versión de La Nación Española, a partir dun feito concreto –a tala do bosque de Conxo por mandato do arcebispo de Santiago, cardenal Payá y Rico, para venda como madeira e leña e conversión en terras de labor da grande extensión arborada que rodeaba o mosteiro– evoca as agresións que recebe o noso país na súa natureza, no seu ecosistema, póndose en contraste o pasado remoto e o presente do país (Rodríguez, 2011: 408).

Ao ler “Los robles” como un poema épico e de denuncia, Francisco Rodríguez asenta criticamente a continuidade indubidable entre El primer loco, novela sobre a fundación do hospital psiquiátrico de Conxo, e outros tramos, en aparencia máis “líricos” ou “hímnicos”, da produción da escritora. O autor demostra así que segmentos moi significativos da súa obra poética e narrativa foron o resultado de tensas negociacións históricas, como as que tiveron lugar entre os poderes civís e eclesiástico ao longo do século XIX.

Pero que ocorrería se, ademais de ler a natureza como realidade social e cultural, nos propuxésemos lela como texto? No esteiro dos xa clásicos estudos de Raymond Williams sobre a representación literaria da paisaxe, podemos afirmar que interrogarnos polo funcionamento textual da natureza na obra de Rosalía de Castro non invalida realmente unha lectura en clave ecolóxica ou ecocrítica (Howell). Pero si que amplifica, baixo a miña perspectiva, a súa potencia. Nunha autora tan consciente de si, e ao tempo tan familiarizada cos problemas formulados pola tradición literaria moderna (García Candeira), resulta lóxico que calquera motivo expresivo se constitúa para ela tamén –ou ante todo– nun dispositivo de enunciación verbal, nun xeito de mostrar unha visión complexa do mundo, incluído o mundo natural, a través da linguaxe.

Por medio do comentario dalgúns fragmentos da prosa de Rosalía de Castro quixera ilustrar en que medida, pintando con palabras a paisaxe, a autora proxectou dous dos principais fundamentos teóricos do seu pensamento literario. En primeiro lugar, o sensualismo, asentado na idea dunha natureza que, case ao modo spinoziano (ou cando menos ao modo no que Deleuze leu a Spinoza), sente e goza cando se atopa en estado de potencia e sufre cando a instrumentalización humana a volve pasiva. O segundo dos fundamentos, que se atopa en estreita relación co primeiro, é unha ética de base material, condensada con brillantez na máxima “El bien que se toca es el único bien”, que pronuncia o personaxe da Musa andróxina ao comezo da súa novela El caballero de las botas azules (Castro, 1993, vol. 2: 4).

O profundo vínculo que a obra de Rosalía de Castro establece entre o pracer sensual e o sentimento íntimo da paisaxe aparece descrito dun xeito moi nidio no artigo “Padrón y las inundaciones”. Na peza a autora escribe a crónica dunha crecente do río Sar, asinada en Lestrove (Padrón) no ano 1881 e preparada como texto de intervención política no suplemento “Los lunes” do xornal madrileño El Imparcial. Na segunda das seccións nas que se divide o artigo, a narradora evoca con grande plasticidade o goce infantil (“me extasiaba en medio de un placer inocente, pero vivo”, Castro, 1993, vol. 2: 635) da inmersión na paisaxe da ribeira do Miranda:

Después, para poder bañarme toda entera en los rayos del sol y en los vapores de la mañana; para percibir mejor las armonías matinales, que despiertan con el día en la fresca naturaleza de esta región, y seguir con envidiosa mirada la lancha que, con la vela al viento, cruzaba la ría hacia el mar, bajaba al campo y todo lo recorría, sin acertar a saciarme de tantas cosas sin nombre como deseaba, e iba buscando mi espíritu en el aire, en las flores, en el agua y en el espacio. (Castro, 1993, vol. 2: 635).

A intensidade dos sentidos atravesara xa nalgunhas descricións paisaxísticas de La hija del mar, onde o canto dos paxaros semellaba recrear a unión sexual nunha evocación da natureza como escenario alleo á culpa e á vergonza⁵. É tal o brío destas descricións que dalgún xeito resoan, ex contrario, nos lectores cando en “El domingo de Ramos” Rosalía de Castro describa con profusión o efecto da talla das árbores na vida animal do bosque:

¡Cuántos pobres pajarillos no son en tales ocasiones sorprendidos con gritos de júbilo que pueden decirse de muerte para las aves desventuradas que aún no tuvieron la felicidad de poder levantar su vuelo, y cuántas viviendas con ímprobos trabajos fabricadas para cobijarse en ellas amorosas parejas con el fruto de su unión, caen de improviso desde la altura destrozándose contra las duras rocas o hundiéndose en el engrosado arroyo que las arrastra en sus aguas! (Castro, 1993, vol. 2: 667-668)⁶.

“El Domingo de Ramos” é un texto case tan misterioso como “Padrón y las inundaciones”. Datado no mesmo ano, probablemente haxa que lelo en serie canda aquel e co polémico artigo “Costumbres gallegas” (ese é tamén o seu subtítulo), onde Rosalía describira o costume da prostitución hospitalaria. Segundo a narradora, nalgunhas vilas da costa de Galicia as irmás e as esposas dos mariñeiros tiñan o costume de se deitar cos náufragos, en connivencia cos seus irmáns e esposos, a mesma noite na que eran descubertos. A polémica acollida da peza –documentada pola propia Rosalía, en carta dirixida ao seu home– estaría na orixe da súa pretendida decisión de “dimitir” da lingua galega nos últimos anos da súa vida (Alonso Montero, Moreiras Menor, Gabilondo). Non é agora o lugar para debullar cuestións tan complexas coma esta, mais si para apuntar que a polémica puido influír na decisión de incluír “El domingo de Ramos” como apéndice da novela El primer loco, reservándolle unha lectura diferente da deparada polos medios xornalísticos.

Se atendemos ao contido do texto, vemos que se refire de xeito inequívoco a un costume relixioso: as palmas que levan as mulleres dalgunhas comarcas galegas (entre elas, Vedra e Ponte Vea) para facer socialmente visible a súa virxindade. Estaría a peza tentando conxurar a impresión negativa causada pola descrición do costume da prostitución hospitalaria? Atópase, pola contra, nunha relación de complementariedade co que a voz narratorial de El primer loco afirma sobre os costumes do pobo galego? Nunha muller tan atrevida como Rosalía de Castro⁷ resulta estraña a ansiedade de restauración pública da propia imaxe, aínda que por outra banda o tema relixioso, relativamente infrecuente na súa produción narrativa, podería ser lido case como un pretexto para avanzar descricións moi prolíficas sobre a vizosidade do mundo natural.

Non sabemos, en suma, se ao incluír o apéndice piadoso de “El domingo de Ramos” Rosalía de Castro tentaba diminuír o sentido político da acusación á deforestación dos frades mercedarios en El primer loco. Pero interesa moito observar a interacción entre a novela e o seu apéndice xornalístico, pois a especularidade, entendida como procedemento literario de amplificación e de abismamento, é un mecanismo presente en toda a obra da autora. E se lemos as dúas pezas en conxunto –dado que a man da Rosalía, en tanto que editora dos seus propios textos, quixo que ficasen reunidos– axiña comprobamos que a relación intertextual permite confrontar dous tipos de deforestación. En El primer loco, a dos carballos da fraga do mosteiro de Conxo, protagonizada polos frades e dirixida á venda da madeira. En “El domingo de Ramos”, a das oliveiras e os loureiros, protagonizada polos habitantes das vilas galegas e destinada á composición dos ramos pascuais que deben portar as rapazas.

Na novela a escritora encara os efectos do capitalismo e a súa concepción da natureza como un contedor de recursos dos que o ser humano pode tirar proveito á súa vontade. En cambio, aínda que a descrición da talla en “El domingo de Ramos” sexa case máis violenta que a descrita en El primer loco, a piedade coa que a narradora presenta o costume de ofrecer e de levar os ramos, e a súa insistencia na capacidade de rexeneración da natureza, acaban por operar como contrapunto retoricamente moi efectivo á acción depredadora do capital. É de notar, en calquera caso, que tanto no artigo como na novela a cultura exerce dun modo explícito como elemento mediador no tratamento literario da natureza.

Co fin de subliñar a violencia da talla, en “El domingo de Ramos” Rosalía de Castro emprega unha correlación entre o ecosistema animal e as sociedades humanas. Como vimos na devandita pasaxe, unha alegoría culturalmente moi asentada permítelle converter nun fogar case burgués o niño dos paxaros. O efecto é conseguir que os lectores vivan como un desafiuzamento a destrución das árbores, nunha pasaxe na que a natureza é presentada como unha sociedade convulsa, sometida pola forza a continuas espoliacións e roubos. A escritora constrúe así unha concepción do mundo natural moi afastada do idealismo que Timothy Morton lle obxectaba hai uns anos ao ecoloxismo. No seu suxestivo ensaio, Morton defende a necesidade de repensar esteticamente a natureza para alén da peneira, por veces restritiva e mistificadora, da ideoloxía ecolóxica.

Ao proxectar sobre a natureza a conciencia da crueldade, da degradación e da decadencia do mundo, Rosalía de Castro restablece, nun sentido profundo e non cosmético, a solidariedade entre a paisaxe e a existencia humana, incorporada ao devir-animal. Pero a perspectiva da narradora non é só compasiva cos paxaros, en xeral idealizados na tradición literaria. Ao debuxar un panorama da vida animal do bosque, Rosalía de Castro detense tamén no nivel microscópico dos insectos:

Olivos y laureles sufren con tal motivo inopinadas desnudeces, y siéntense de todas suertes maltratados y heridos de la manera brusca y despiadada con que el ladrón trata lo que no es suyo. Es aquella una rapacidad llevada al grado máximo, una verdadera tala vandálica y agresiva que deja desgarradas las hojas, heridos y mutilados los troncos, así como desamparados o destruidos mundos de insectos que sin acordarse de las mudanzas y cambios bruscos de la vida bajo ellos se guarecían o vivían dichosos. (Castro, 1993, vol. 2: 667)⁸

“El domingo de Ramos” revélase, en certo sentido, como un texto pioneiro no tratamento moderno do vínculo entre natureza e cultura. Fronte ao canon dominante no romanticismo, a escritora recoñece que a relación do ser humano coa paisaxe non é prístina e que, de darse, o vínculo entre ambos estará con frecuencia máis suxeito á tensión e ao conflito que á plenitude óntica. Moitas das súas obras, se ben parecen autorizar na súa textura e nas súas influencias unha lectura romántica, transcenden con forza a orientación estética do primeiro romanticismo europeo. Sobre todo por incorporaren matices nos que a brutalidade e aspereza dos cambios, insignia da conciencia temporal asociada á modernidade, pasa a un primeiro plano (lembremos que, na pasaxe antes citada, os insectos morren porque non se decatan “de las mudanzas y cambios bruscos de la vida”)⁹.

E con todo, é de xustiza recoñecer que debemos á lectura dos poetas románticos ingleses emprendida por Paul De Man –e, en xeral, aos críticos literarios da Escola de Chicago– o recoñecemento dunha fenda profunda entre a conciencia e o mundo nos textos de escritores coma Coleridge ou Wordsworth. Tampouco parece casual que a deconstrución de Rousseau –autor moi influínte en Rosalía– sexa un dos fundamentos da teoría demaniana do romanticismo, nin que na biblioteca do matrimonio Murguía-Castro figurase un volume coa tradución de poetas ingleses. Lembremos, a esta luz, a dirección cara ao inefable que se respira en cada unha das palabras do parágrafo de “Padrón y las inundaciones”, onde a narradora di que non pode saciarse “de tantas cosas sin nombre como deseaba” e onde, lonxe de se identificar de xeito automático cos elementos do medio natural, rompe a correr á procura do seu espírito “en el aire, en las flores, en el agua y en el espacio”.

Pasaxes coma esta tamén convidarían a matizar a consideración dun certo panteísmo en Rosalía de Castro, frecuente na crítica do pasado século, e en xeral na teorización da paisaxe galega. Non creo que a concepción rosaliana do mundo natural sexa en propiedade panteísta, e quixera avanzar a hipótese de que esa lectura podería ter sido usada socialmente para encubrir ou minimizar a potencia material dalgunhas das súas descricións¹⁰. Especialmente daquelas nas que, como estamos a ver, se manifesta unha ansiedade, ás veces frustrada, de participación sensual na natureza. Malia os xa observados efectos de animación do mundo natural, nestas descricións Rosalía de Castro non está reemprazando o antropocentrismo por un ecocentrismo (Buell). Se, co obxectivo de debuxar a paisaxe, escolle figuras da habitabilidade e da sociedade humana non pode ser, en boa lóxica, para lle ceder protagonismo á natureza en detrimento da representación do humano.

A operación é, ao tempo, máis complexa e máis sinxela. Trátase de transferir calidades humanas ao mundo non humano para poder expresar a natureza como potencia e como corpo. Na súa prosa, sempre atenta ás calidades pictóricas da linguaxe, a natureza a miúdo equivale ao “corpo como Figura, como material da figura” (Deleuze, 2011: p. 59). A aparición do sagrado, nese contexto, é material no mesmo sentido no que o é o Deus dos afectos, o Deus da Ética de Spinoza. A ansiedade da non participación plena nesa materialidade sagrada resólvese xustamente convertendo a natureza nun corpo que sente ou que se queixa¹¹. Nun corpo sen órganos, retomando a afortunada expresión de Gilles Deleuze:

A Figura é precisamente o corpo sem órgãos (desfazer o organismo em benefício do corpo, o rosto em benefício da cabeça); o corpo sem órgãos é carne e nervo; é percorrida por uma onda que traça neles diferentes níveis; a sensação é, por assim dizer, o encontro da onda com Forças que agem sobre o corpo, um “atletismo afectivo”; um grito-sopro; a sensação, quando é assim posta em relação com o corpo, deixa de ser representacional, torna-se real; e a crueldade estará cada vez menos ligada à representação de algo horrível, para passar a ser unicamente a acção das forças sobre a sensação. (Deleuze, 2011: 94-95)

No fragmento citado, Deleuze tenta comprender a lóxica da sensación inherente aos cadros de Francis Bacon, estudando o xeito no que os seus bloques de cor ordenan a experiencia sensorial de compoñer e de percibir a pintura. Pola súa banda, Rosalía de Castro crea bosques de textos, o que equivale a dicir que dota de sentidos á natureza por medio da linguaxe. Esa é a solución que atopou a escritora para un problema estético e filosófico moi complexo e ao que todos os autores, cando menos os situados na tradición moderna, houberon de enfrontarse: como apreixar lingüisticamente o río do sentir sen sacrificar a súa fluencia infinita, mesmo sabendo que a orde da linguaxe é secuencial e que o xeito no que as linguas ordenan os significantes fónicos non é continuo.

Hai unha imaxe moi fermosa aloxada en “El domingo de Ramos” que lle dá forma, dun xeito máis apropiado, a esta cuestión. Refírome á descrición das palmas cortadas por man da multitude como “movibles bosques que invaden plazas y calles”, Castro, 1993, vol. 2: 663), e máis adiante como unha “aromática selva” (667). Nada máis lonxe da relación mimética entre o mundo e a linguaxe que esta torsión discursiva por medio da cal a dor da talla se converte, en virtude do rito de portar as palmas, nunha recreación cultural do bosque. Por iso, aínda cando o significado relixioso campe no texto baixo o alento cristián Rosalía de Castro reelabora literariamente o dogma da Resurrección poñendo o acento na capacidade do mundo natural para rexenerarse:

Mas, como todos hemos nacido para morir (de buena o mala muerte) […] los árboles que sufrieron el despojo tornan, por permisión del cielo, a estar tan verdes y lozanos que al año siguiente pueden aprontar el mismo contingente de ramas, y sufrir sin menoscabo iguales deterioros que en los pasados padecieron (Castro, 1993, vol. 2: 668).

Na obra poética da escritora as ideas relixiosas están até tal punto traspasadas pola dúbida que mesmo forzaron a intervención da man de Murguía. A tentativa de neutralización da heterodoxia rosaliana ante o problema da fe é moi perceptible na alteración dalgúns versos de En las orillas del Sar, levada a cabo na edición murguiana das Obras completas e estudada, entre outros autores, por Xesús Alonso Montero e Alejandro Nogueira Alonso. É moi lembrada, por exemplo a substitución do atormentado verso “Por qué, aunque haya Dios, vence el infierno?”, no que a escritora encara con ousadía o problema teolóxico do mal, e que Murguía, na edición canónica de 1909, decidiu fixar como “¿Por qué, ya que hay Dios, vence el infierno?”.

Pero, fronte ao que acontece na obra poética, en ningún segmento da obra narrativa a relixión acada un papel tan relevante como no artigo “El domingo de Ramos”¹². E é tamén digno de ser notado que no arranque da peza, os aspectos máis severos da relixión católica (“el fanatismo que toma asiento en cerebros enfermos, haciéndoles ver todo bajo la amenaza de eternos tormentos y al resplandor de sangrientas hogueras”, Castro, 1993, vol. 2: 666) son implicitamente censurados, baixo a consideración de que nun día de festa deben prevalecer a fraternidade e a alegría da multitude. O que Rosalía de Castro rescata do rito das palmas parece ser, xa que logo, o seu compoñente festivo e a súa capacidade para afirmar os lazos comunitarios. E, como xa apuntamos, o carácter relixioso do artigo fundaméntase ante todo na idea do eterno renacemento da natureza e na inmensa potencia dese rexurdir.

Hai outro aspecto no que quixera determe, pois dalgún xeito contradí as concepcións máis esencialistas do tratamento rosaliano do referente paisaxístico. Nalgúns fragmentos significativos da súa produción, especialmente na correspondente aos últimos anos, a ontoloxía natural dos Cantares é reemprazada polo recoñecemento de que non son unicamente as especies autóctonas as dignas de ser coidadas e enxalzadas. Poida que o carballo sexa usado, en “Los robles”, como cifra dunha identidade fanada, como un corte da historia que só unha reforestación simbólica podería reparar, case ao xeito mesiánico, no futuro. Pero nun texto tan literalmente patriótico como “¡Jamás lo olvidaré…!”, os cedros do Líbano protagonizan un moi suxestivo desprazamento tropolóxico. Territorio que no século XIX comeza a ser disputado polos maronitas e os drusos, e sometido a sucesivas deforestacións na mesma época, grazas a Rosalía de Castro o monte Líbano traballa en metonimia para axudar a construír a estrofa dun poema galego¹³:

Y sin embargo…,

¡Nada allí quedó en pie! Los arrogantes

cedros de nuestro Líbano, los altos

gigantescos castaños seculares,

regalo de los ojos; los robustos

y centenarios robles, cuyos troncos

de arrugas llenos, monstruos semejaban

de ceño adusto y de mirada torva,

que hacen pensar en ignorados mundos;

las encinas vetustas, bajo cuyas

ramas vagaron en silencio tantos

tercos, impenitentes soñadores…

Todo por tierra y asolado todo!

A través da figura dos cedros mutilados a autora confirma a crueldade de toda deforestación. Pero sostén tamén o argumento de que unha árbore non natural, achegada á propia terra en virtude do posesivo (“nuestro Líbano”), pode convivir textualmente cos carballos, cos castiñeiros e coas aciñeiras do país. Esta unión do patrimonial co foráneo –que Rosalía de Castro considera portador de valores simbólicos necesarios para a restauración de Galicia– constitúe, ao meu xuízo, un sinal da concepción non esencialista do nacionalismo rosalián¹⁴.

Pero o exemplo máis elocuente deste entendemento da paisaxe galega atopámolo, de novo, en “El domingo de Ramos”. Ao comezo da terceira sección do artigo, a narradora confronta os ramos de loureiros e de oliveiras cos ramos de palma. E fai notar que as palmas, definidas como “melancólicas e desamparadas estranxeiras” veñen de moi lonxe, e que merecen o respecto co que, segundo a ética da hospitalidade (Derrida) é necesario honrar aos que chegan de fóra:

Pocas palmas se ven ese día en nuestros templos, elevándose como dorado penacho sobre la masa oscura de aquellas apiñadas copas de olivos y laureles, porque escasean en esta tierra del castaño y el roble, y las pocas que existen son comúnmente respetadas, como desamparadas extranjeras a las cuales hay que rodear de cuidados, para hacerles más llevadera la ausencia de la patria (Castro, 1993, vol. 2: 669).

Experta en comprender a fortuna dos heroes que atoparon a morte lonxe da súa terra¹⁵, e movida pola súa característica empatía, a autora prolonga ao máximo a descrición das palmas, tentando explicar a dor que senten ao se criaren fóra do país natal: “pero el árbol que brota y crece pujante entre las arenas del desierto, no es, en verdad, de naturaleza mimosa, sino ardiente; no siente sed de refrigerantes lluvias, ni anhela el soplo de templada brisa, sino que tiene hambre de abrasados besos y sueña con ráfagas encendidas que la hagan cimbrarse y doblar la alta cerviz hasta tocar el polvo y barrer con sus ramas la caldeada arena de las llanuras” (Castro, 1993, vol. 2: 669).

De novo a natureza ten fame de bicar e de ser bicada, de novo é ardente e quere deitarse ou erguerse. Pero as palmas, ademais, soñan e lembran. E o máis suxestivo é que a continuación a autora citará a Heine, pai do romanticismo lírico alemán, para reforzar a súa solidariedade coas “pobres desterradas que al pie de nuestras ventanas pugnan y se esfuerzan en vano por levantarse en el espacio en busca de un calor que aquí no pueden hallar” (Castro, 1993, vol. 2: 669). A autora que nos Cantares gallegos cualificara o clima de Castela como deserto e inferno é capaz tamén de evocar con saudade a calidez do clima africano: “viénnenos a la memoria a cada paso los hermosos versos de Heine, y pensamos si no será de verdad que las plantas, como los hombres, pueden ser presa de mortales nostalgias” (Castro, 1993, vol. 2: 669).

Case vinte anos despois do seu primeiro libro de poemas, moi debedor do Lied xermánico, Rosalía xa non invoca a Heine para autorizar a idea do Volkgeist nin para reforzar o sentimento vinculado á noción de Heimat. Tampouco para soster que a saudade sexa a forza motriz do propio canto. A autora opera un baleirado enunciativo e un desprazamento do sentir moito máis poderosos. “Agora xa non son”, semella dicir, “aquela estranxeira que en Castela contemplaba con melancolía a natureza do meu país natal. Son aquela que, de volta ao seu propio país, é capaz de compartir mesmo a melancolía das plantas estranxeiras”.

O sentimento da orixe vivirá en calquera lugar onde as palabras e os sentimentos cobren corpo; non só aquilo que denominamos autóctono merece coidado e dereito á residencia entre nós. É así como Rosalía de Castro esquiva os riscos asociados ao que Buell denominaría “determinismo ambiental” (Buell, 2005: 66). Pero ademais, nun xiro moi perspicaz, e imbuído da súa característica ironía, a narradora de “El domingo de Ramos” desautoriza o dó melancólico das palmas, recoñecendo a súa valiosa achega á comunidade: “Si aquellas hijas de África se marchitasen, víctimas de melancolía, ¿cómo lucirían las jóvenes de la vecina comarca [refírese a Vedra] el verde ramo de palma, […] que aquel que las enamora está obligado a regalarles el Domingo de Ramos?” (Castro, 1993, vol. 2: 670).

Unha vez máis, a linguaxe constitúese no espazo que permite dar forma e comprender o sentido do mundo. Segundo sostivera Jonathan Bate a propósito do revolucionario Wordsworth, a arte funciona en Rosalía de Castro como o exilio onde poder lamentar o fogar natural do que a sociedade nos desposúe, como un xeito de conxurar o desarraigo e a inevitable dor de habitar entre os seres humanos. Pero tamén como unha maneira de recrear expresivamente o propio funcionamento flutuante das cousas, de permitir que nos mergullemos intensamente nas sensacións e que comprendamos que a existencia está irremediablemente unida á conciencia da temporalidade. É así como, ao favorecer os períodos longos e abondosos en afluentes discursivos, a sintaxe da prosa rosaliana permite que a forma dos textos opere como restitución da plenitude dos referentes invocados.

Hai unha certa lentitude na narrativa do século XIX que garda unha relación moi poderosa coa propia experiencia da lectura, práctica que só nese século comezou a xeneralizarse socialmente e na que filósofos como Jacques Rancière teñen situado a emerxencia dunha concepción democrática do espazo público. Ideoloxicamente vinculada á democracia radical, non parece, no entanto, que Rosalía de Castro entendese a literatura de xeito privativo como un vehículo para a propaganda política. Antes ben, sen dúbida preludiando certas concepcións da vangarda histórica do século XX, a escritora aliñouse entre aqueles escritores liberais de esquerda que atoparon nas posicións autoriais conscientes, na autoparodia e na desautomatización posibilidades para chamar á axitación política (Ginger).

Especialmente nos seus textos sobre a natureza, Rosalía de Castro usa a linguaxe como un xeito de amplificar as sensacións. Por momentos semella que a espesura e o fragor destes relatos sobre a talla, así como a potencia das imaxes invocadas, tivesen como fin último desagraviar a paisaxe ferida pola man humana. Nada estraño nunha autora que, como demostrou abertamente ao longo da súa produción, vía na experiencia estética un xeito de reparación da angustia. A beleza pode ser, como en “Los robles”, a evocación imaxinaria dun pasado druídico ou, como en “El domingo de Ramos”, a crenza na capacidade da natureza para renacer. Mais como tentamos mostrar, a escritora non se limita a recrear unha experiencia orixinaria da natureza, nin a expresar o sentimento de agravio ante a agresión ambiental, aínda que as dúas experiencias permanezan no corpo do texto como unha latencia e un eco capaces de instaurar concepcións novidosas da natureza e políticas chamadas a asegurar o seu coidado.

Mentres que a forza dos Cantares gallegos radicaba na súa ilusión de naturalidade discursiva e na súa capacidade para instaurar un imaxinario paisaxístico de carácter protonacional, a visión da natureza nas últimas obras de Rosalía de Castro é moi diferente e permite se cadra axudar a selar o nó, sempre dificultoso, entre o nacionalismo –entendido como afirmación dun territorio orixinario ou como sentido e sentimento do lugar– e a ecocrítica –que tenta pensar problematicamente a afirmación dunha unicidade esencial do cosmos.

A potencia dos fragmentos citados ao longo deste artigo non se asenta retoricamente na evidentia, senón no estrañamento xerado polo seu funcionamento sintáctico e semántico¹⁶, pola capacidade amplificadora da linguaxe literaria no seu xeito de desviar, como en arborescencias ou rizomas, a linguaxe común. A prosa de Rosalía de Castro espreguízase en cámara lenta para que reparemos na vitalidade do existente. Non é sensual unicamente por falar da unión dos paxaros e dos seus chíos, ou das palmas que procuran bicos ardentes no deserto. É sensual porque, ao suspender a atención e activar a imaxinación, funciona como un mecanismo potenciador da experiencia humana. E é material porque este efecto, directamente disparado ao corpo de quen le, comeza por ter lugar no mesmo corpo do texto, até o punto de que as propias palabras convidarían case a ser tocadas.

A mímese literaria da natureza non é nestas pasaxes a natura naturata asentada na retórica clásica, obediente aos propósitos dunha apoloxía territorial e da instauración discursiva dunha Galicia fértil e fermosa. A Rosalía que escribe El primer loco e El domingo de Ramos está tentando comprender o Deus dos afectos de Spinoza; é dicir, o funcionamento da natura naturans. Está, xa que logo, entregada á finalidade propia dos poetas románticos, dos filósofos metafísicos e dos narradores modernos. Por medio da súa escritura sobre a natureza, compón bosques de texto chamados a poñer de relevo unha falla fenomenolóxica, pero tamén a propoñer unha tentativa de restitución do vínculo entre a conciencia e a materia. O recoñecemento dunha relación continuamente fanada entre o obxecto e o suxeito conduce con frecuencia, na súa prosa, á tentativa de transformar o mundo en corpo. É así como a autora demostra que a literatura non funciona só como un espello que permite representar a natureza, senón tamén como unha máquina capaz de interromper o mundo.

BIBLIOGRAFÍA

ALONSO MONTERO, X. (1972): Rosalía de Castro. Madrid, Júcar.

ALONSO NOGUEIRA, A. (1999): “A invención do escritor nacional Rosalía de Castro”, en R. ÁLVAREZ e D. VILAVEDRA eds. Cinguidos por unha arela común. Homenaxe ao profesor Xesús Alonso Montero. Santiago de Compostela, Servizo de Publicacións da Universidade de Santiago de Compostela, pp. 41-65.

ANGUEIRA, A. (2008): “Os cantares populares en Cantares gallegos”, en Revista de Estudos Rosalianos 3, pp. 39-51.

BADIOU, A. (1999): El ser y el acontecimiento. [trad. cast. De R. J. Cerdeiras, A. A. Cerletti e N. Prados]. Buenos Aires, Manantial.

BATE, J. (1991): Romantic Ecology: Wordsworth and the Environmental Tradition. Londres: Routledge.

BOUZA BREY, F. (1955): “La joven Rosalía en Compostela (1852-2856)”. Cuadernos de estudios gallegos 10, pp. 201-257.

BUELL, L. (1995): The Environmental Imagination: Thoreau, Nation Writing and the Formation of the American Culture. Cambridge, Harvard University Press.

CABO ASEGUINOLAZA, F. (2011): “Exotopía y emergencia. Sobre La hija del mar, de Rosalía de Castro”, en A. APOLINÁRIO LOURENÇO e O. M. SILVESTRE eds.: Literatura, espaço, cartografias. Centro de Literatura Portuguesa (Universidade de Coimbra), Coimbra, pp. 17-38.

CARBALLO CALERO, R. (1959): “Rosalía de Castro y Eduarda pondal, B.C.P. de M. de Orense, t. XX, 60, pp. 117-125.

CASAS VALES, A. (1999): La descripción literaria.Traza fenomenológica y semiótico-hermenéutica. Valencia, Ediciones Episteme.

CASTRO, R. (1993): Obras completas. M. MAYORAL ed. Madrid, Turner, 2 vols.

DAVIES, C. (1987): Rosalía de Castro no seu tempo. Vigo, Galaxia.

DE MAN, P. (1971): Blindness and Insight. Essays in the Rhetoric of Contemporary Criticism. New York, Oxford University Press, 1971.

DE MAN, P. (1979): Allegories of Reading. Figural Language in Rousseau, Nietzsche, Rilke, and Proust. New Haven, Yale University Press.

DELEUZE, G. (2006): En medio de Spinoza. [Trad. cast. do Equipo Cactus]. Buenos Aires, Cactus.

DELEUZE, G. (2011): Francis Bacon. Logica da sensação. [Trad. port. de J. Miranda Justo]. Lisboa, Orfeu Negro.

DERRIDA, J. (1997): De l’hospitalite. Paris, Calmann-Lévy.

GABILONDO, J. (2011): “Toward a Postnational History of Galician Literature: Rereading Rosalía de Castro’s Narrative as Atlantic Modernism”, en K. HOOPER e M. PUGA MORUXA eds. Contemporary Galician Cultural Studies. Between the Local and the Global. New York: Modern Language Association.

GARCÍA CANDEIRA, M. (2012). “Más allá de la ansiedad de la autoría: poética del desierto e imaginación femenina en La hija del mar, de Rosalía de Castro”, en H. GONZÁLEZ e M. do Cebreiro RÁBADE eds. Canon y subversión. La narrativa de Rosalía de Castro. Barcelona, Icaria.

GARCÍA NEGRO, P. (2010): O clamor da rebeldía. Rosalía de Castro: ensaio e feminismo. Santiago de Compostela, Sotelo Blanco.

GIFFORD, T. (1999): Pastoral. Londres, Routledge.

GINGER, A. (1999): Political Revolution and Literary Experiment in the Spanish Romantic Period. Lewiston NY e Lampeter, Edwin Mellen Press.

GINGER, A. (2012): Liberalismo y romanticismo: la reconstrucción del sujeto histórico. Barcelona, Biblioteca Nueva.

LÓPEZ SÁNDEZ, M. (2007): Paisaxe e nación. A creación discursiva do territorio. Vigo, Galaxia.

MOREIRAS MENOR, C. (1999): “El secreto revelado y los horizontes del nacionalismo gallego en Rosalía de Castro”. Revista Hispánica Moderna 52.2, pp. 322-340.

RODRÍGUEZ, F. (2011): Rosalía de Castro, estranxeira na súa patria. A persoa e a obra de onte a hoxe. A Coruña, Asociación Socio-Pedagóxica Galega.

RUIZ SILVA, C. (1986): “Reflexiones sobre La hija del mar”, en Actas do Congreso internacional de estudios sobre Rosalía de Castro e o seu tempo. Santiago deCompostela, Consello da Cultura Galega, pp. 375-376.

SHKLOVSKI, V. (2002), El arte como artificio, en: T. TODOROV ed. Teoría de la literatura de los formalistas rusos, México, Siglo XXI, pp. 55-70.

WILLIAMS, R. (1980): “Ideas of Nature”, en Culture and Materialism. Londres, Verso, pp. 67-85.

HOWARTH, W. (1996): “Some principles of Ecocriticism”, en CH. GLOTFELTY e H. FROMM eds. The Ecocriticism Reader: Landmarks in Literary Ecology. Athens, Georgia e Londres, The University of Georgia Press.

MORTON, T. (2007): Ecology without Nature: Rethinking Environmental Aesthetics. Cambridge, Harvard University Press.

RANCIÈRE, J. (2004): “The Politics of Literature”, SubStance 33.2.

RANCIÈRE, J. (2008): “Why Emma Bovary Had to Be Killed?” Critical Inquiry 34.3, pp. 233-248.

SPINOZA, B. (2005): Ética. Manuel Machado ed. Buenos Aires, Quadrata.

WILLIAMS, R. (1980): “Ideas of Nature”, en Culture and Materialism, Londres, Verso, pp. 67-85.

WILLIAMS, R. (2001): El campo y la ciudad. Barcelona, Paidós.

WIMSATT, W. K. e M. C. BEARDSLEY (1954): “The Intentional Fallacy”, en W. K. WIMSATT, The Verbal Icon. Studies on the Meaning of Poetry. Lexintong: University Press of Kentucky.