A Tese de O Antiedipo

    A tese de O antiedipo, capitalismo e esquizofrenia baséase nun estudo das sociedades chamadas “corpus sociais”, que ao longo da historia foron e deviron. A tese é que non hai senón un só modo de ser do corpus social, ou mellor, un mesmo modo que varía ao longo da historia segundo diferentes formas que, como veremos, dalgunha maneira se involucran e se fan consecuentes, as unhas ás outras. O primeiro punto a destacar é o modo en que estes corpus, as sociedades, son máquinas: estruturas que funcionan alén do organismo vivo, alén desa continuidade do vivo na natureza e que, sen embargo, nós temos que comprender dalgunha maneira tamén na natureza. Desde o primeiro momento, desde a chamada por Deleuze-Guattari máquina territorial primitiva, a terra é tomada como un corpo cheo de inscrición; é dicir, a natureza e o seu poder naturante transfórmanse nun corpo produtivo, no que se desenvolve unha mecánica, e no que se determinan unha serie de relacións económicas, rexidas polas relacións de filiación e alianza. Sen embargo, contra o que algúns ou moitos puideran pensar, ao así facelo, o home primitivo non se queda no simple intercambio ou troco económico dos bens, que o mantería apegado aínda a esta natureza¹. Pola contra é precisamente a través da alianza e nas relacións de alianza como se vai xerando unha plusvalía que vai alén da filiación e que describe unhas formas lexítimas e outras ilexítimas de filiación, coa correspondente xerarquía social e maquínica social que excede, como dicimos, as soas relacións igualitarias e inocuas do intercambio². É dicir; a sociedade, o corpo social, aínda sendo o corpo terra IMPLICA unha plusvalía que o estratifica, e segundo a cal a memoria cósmica, o pensar inmediato e natural do ser humano en tanto que ser no abismo (Heidegger) cambia: é arrancado cruelmente, violentamente marcado na súa propia carne cos signos que desde entón o identificarán na intersubxectividade social; os signos que dirán quén é quén, cánto recibe e cánto dá quén dá. Hai xa polo tanto unha separación, unha ruptura, unha crueldade maquínica na orixe do corpo social como corpo no que as relacións sociais van alén do mero intercambio pacífico, inocuo, natural e sen implicacións. Dito doutra maneira: non é o capitalismo o que inventa a plusvalía senón que esta xa existe na propia formación social en tanto que máquina que produce sempre algo máis que un cambio, algo máis que un intercambio no que non habería ningún tipo de débeda.

O Estado despótico é o segundo momento do corpus social que describen Deleuze-Guattari. Trátase da implantación, da sobrevida das grandes civilizacións imperiais. Toman a palabra do propio Nietzsche, cando narra en A xenealoxía da moral o modo en que unha serie de individuos, de pobos, de invasores e de bárbaros se expanden sobre a terra, sobre as territorialidades primitivas. A débeda que anteriormente se cargaba sobre os corpos, se inscribía sobre a propia terra e se territorializaba na mesma, agora lévase a outro lugar: á representación, ao poder dun déspota absoluto no que se acumulan tódalas cargas e débedas sociais. É dicir, a plusvalía lévase ao infinito representado na figura do deus-déspota, emperador, cabeza visible dun novo orden social que se xera de seu, separado xa do corpo da terra; representando, desterritorializando este corpo da terra nas novas xerarquías sociais e dinastías, nos corpos sacerdotais e a nova nobreza. Aquí nace a moral, que tanto interesará a Nietzsche, e a nós na medida en que veremos como aínda esta estrutura permanece no capitalismo; e en Edipo. Xorden a mala conciencia, a culpa e o pecado, así como a súa expiación. A débeda, que era territorial no sistema primitivo, fáise infinita respecto a un poder absoluto que todo o pode facer. O ben e o mal, o perdón e o castigo, radicalízanse como tal, pasan ao plano da conciencia, fánse metafísicos, subliminares, ao non estar mesturados cos obxectos da terra como nos antigos rituais primitivos e arcaicos.³ O ben e o mal son principios en si mesmos, xóganse na conciencia, sempre con respecto ao acordo ou desacordo desa unidade trascendente: o déspota visible na cúspide da pirámide. As alianzas e as filiacións acontecen sobre este corpo social de representación no que a plusvalía vén dada e xestionada e distribuída segundo a relación co fin, co corpo do déspota. A súa lei é a lei social e absoluta, o seu ben e o seu mal cargan o corpus social mesmo.

Sen embargo hai un terceiro paso, un terceiro corpus, que cada vez, como veremos, se fai máis universal e tende a borrar, a incluír e a disolver no seu seo tódolos anteriores modos. Trátase do modo capitalista da sociedade. Claro que na máquina capitalista hai plusvalía, hai unha maquínica, unha estratexia, o que pasa é que o que vai caracterizar esta plusvalía, segundo Deleuze-Guattari é o paradoxo das outras formacións. Isto é: a súa decodificación xeralizada. Se mentres na formación territorial primitiva e na formación despótica bárbara o que mantiña a máquina social era o control rigoroso dos seus fluxos mediante unha continua codificación, inscrición e representación, como víamos, por contra na máquina social capitalista, a plusvalía ou débeda social vén dada segundo a propia decodificación dos seus fluxos. Contra o absoluto control que ofrecen as anteriores formacións político-sociais, o capitalismo semella en principio todo o contrario: a absoluta liberación dos seus fluxos e dos seus códigos, a non inscrición sobre corpo algún, o libre devir e a libre transformación do corpo social decodificado, a deterritorialización definitiva do réxime despótico. Agora ben, isto só o semella en principio. É dicir, isto é así tan só baixo unha serie de condicións. É máis, se cabe o capitalismo leva ata as súas derradeiras consecuencias a axiomática despótica segundo a cal o individuo se subordina ao sistema.

Mais é preciso entender esta operación; a operación capitalista. Trátase de facer da propia decodificación dos fluxos, da débeda e da plusvalía, o xeito de plusvalía capitalista. Deterritorialización do traballador, como mán de obra que se vende; deterritorialización do traballo, que se merca e se paga, da propiedade privada, que cambia continuamente de posuidor. En todas estas complexas operacións económicas do capitalismo, a economía deterritorialízase en si mesma do socius, despréndese deste e xa non depende del. Xa non depende dun corpo social que a domina e a controla, á inversa; é o corpo social, o socius o que pasa a depender da economía na que o único corpo que a compón é ese mesmo fluxo: o do capital. O diñeiro como capital, non a renta nin a capacidade de compra (que tamén pero indirectamente) senón a transacción, o fluxo mesmo como entidade abstracta é o que volve concretas as relacións de producción, o que as determina, onde se inscribe a plusvalía mesma; é dicir, sobre si mesma, no seu propio corpo. Plusvalía e inscrición fusiónanse, entran nun bucle, resoante, sempre amplificado. A regulación do sistema, o cálculo da súa débeda descansan no seu propio crecemento… Presentamos, señores: a máquina capitalista!

É dicir, non hai ninguén que xestione a plusvalía senón o fluxo mesmo do capital no seu corpo que non deixa de crecer e propagarse na súa soa inmanencia. Todos dependemos do capital. Todo depende do capital e do crecemento. Non só os traballadores como puidera parecer; tamén os burgueses, que se reterritorializan nos medios de producción que a súa vez dependen deste crecemento; tamén a ciencia, o coñecemento, a producción mesma está exposta e subordinada a esta axiomática. A escravitude deste sistema é total! E maquínica. Pasa tanto por dominantes como por dominados, do mesmo modo. Este é NO FONDO o modo en que se arranxa o noso desexo.

Se algo promove o capitalismo é esta redución do social ao económico coa absorción de tódolos fluxos nun só e mesmo fluxo do capital sobre si mesmo, autoxerándose. O desexo, que era aplastado, castrado na lei do déspota coa interiorización do código trascendental, agora é interiorizado doutra maneira. A lei, o código de subordinación capitalista, dáse nunha inmanencia case invisible, ou invisible totalmente; nunha escravitude voluntaria, inmanente: o triunfo da interiorización despótica. O pecado e a culpabilidade xa non son asumidas explícitamente, e moito menos conscientemente. O sistema, a máquina capitalista, capta a nosa vontade con estratexias máis sutís, mais a máquina funciona e a subordinación dáse como nunca. Lutero e Adam Smith son paradigmáticos neste proceso; son os seus humildes pioneiros. Ambos teñen interiorizado a relixión e a economía respectivamente, segundo forzas que as animan e regulan desde dentro. Xa sabemos: o que importa para Lutero é a conciencia; o que importa para Adam Smith é a propia autorregulación de oferta e demanda. Eles parecen ser fundadores deste sistema de subordinación inmanente. Agora ben, tras deles xorde un terceiro, a figura de Sigmund Freud que remata e conclúe todo un proceso. A psicanálise é para Deleuze-Guattari a psicoloxía do sistema, deste sistema do capitalismo, da pantasma que percorre Europa…

O que se consigue coa psicanálise é interiorizar finalmente a culpa, esa que dalgunha maneira xa estaba na conciencia da formación despótica como o ben e o mal do déspota e do seu código. O que pasa é que mentres este aínda precisaba dunha xerarquía, dun corpo cheo de inscrición, de representación (leis, mandamentos, sacerdotes, rituais…), agora cada un vai ser o seu propio sacerdote e o seu propio déspota. Interiorízase a culpa e a débeda infinita na conciencia. E xa non como culpa, senón como deber, aparentemente exento de negatividade, carencia ou prohibición. Traballemos para a máquina, para a máquina capitalista que nos vai pedir sobre todo e máis que nada rendemento, eficacia, custe o que custe! Non haberá maneira de saír da súa mecánica: volvémonos máquinas técnicas da sociedade, na medida en que non somos máis que entradas e saídas do fluxo capital que ao cabo é quen decide, ao que nos subordinamos, e ao que se subordina todo o socius en tanto que tal. É que non hai outra cousa. A economía absórbeo todo, desprendida dos seus individuos. Pero por riba, xa non hai que vixiar nin codificar os fluxos perigosos do desexo insubordinado que tanto temían as anteriores formacións sociais: a decodificación xeral do sistema é posible ao tempo cunha axiomática xeralizada que se opera no capitalismo e na que o mesmo desexo como tal non ten cabida, senón que é aplastado, desviado, desprazado, reducido sempre no seu limite, nunca satisfeito, sempre conxurado, sempre a piques de conseguilo mais nunca verdadeiramente no seu instante, na inmanencia do desexo, na inmanencia do corpo cósmico, caósmico e deterritorializado, do que somos definitiva e inconscientemente arrebatados. Esta é a inmanencia do sistema capitalista, da súa escravitude voluntaria. E que papel xoga Edipo en todo isto? Pois Edipo é precisamente o arranxo final. A derradeira forma na que todo esto acontece e se asenta, asumido e interiorizado no máis íntimo, na propia mecánica do pensamento, reterritorializado. Reterritorializámonos en Edipo a falta doutra territorialidade (terra ou corpo do déspota) mais xa sen decatarnos. Asumimos a súa lóxica, a súa culpa, como parte integrante da mecánica desexante. É a maneira na que aínda codificamos, sen decatarnos, as relacións filiais e de alianza. Baixo o seu xugo que impregna todo o corpus social. Aprendemos a ver ao pai e á nai en tódalas formas de desexo. Aprendemos a cargarnos coa culpabilidade de Edipo, có pecaminoso do noso desexo e a nosa sexualidade en xeral cargada de carencia: falta de pene, desexo de pene… Entón marcámonos interiormente, cargamos na nosa conciencia os sendeiros permitidos da nosa libido, da nosa sexualidade, da nosa potencia estética e creatividade. Edipo e a psicanálise culminan o capitalismo na medida en que redistribúen e reterritorializan a decodificación xeralizada dos fluxos na estrutura da “sagrada” familia, na súa molaridade de 3 + 1, que nos impide ver, nos fai incapaces de captar as forzas sociais na súa liberalidade, molecular, na súa microfísica que é anterior á formación familiar e non viceversa, como se pretende desde sempre e definitivamente coa psicanálise.

Primeiro é o padre quen proxecta a culpa sobre o fillo. Pois, que foi antes o fillo ou o pai (o ovo ou a galiña)? O fillo só pode interiorizar unha culpa que é social, que pertence a unha cultura e as súas relacións, en contra do que argumentaba Freud. A psicanálise vén lexitimar esta asimilación da débeda que carga a alianza sobre a filiación e que é codificada nas outras formacións mediante un código do desexo. En Freud, este código desvanécese, desaparece aparentemente, e a propia represión preténdese natural, implicada pola mesma coherencia dos nosos instintos que sen embargo son, en verdade, caricaturizados, e reducidos na súa comprensión. O que permite a psicanálise desta maneira, non sabemos se consciente ou inconscientemente (tanto ten neste senso), é o punto de fusión entre moral e economía (Lutero e Adam Smith quedan integrados en Freud) que se fan unha e a mesma. Ao colocar o desexo baixo o triángulo edípico da carencia o réxime do corpus social garante a súa represión nesta sorte de ciencia natural e aparentemente sen doutrina. Asumimos a débeda e a renuncia como parte incluída na filiación e non nos decatamos de que non facemos deste xeito senón perdurar un determinado tipo de alianzas.

Niso consiste a “dobre banda”, da que falan Deleuze-Guattari: ou ben estás enfermo de Edipo ou ben cúraste con Edipo, edipizándote. Non hai outra. Sen embargo esa non é senón a maneira na que o fluxo do desexo, o verdadeiro fluxo revolucionario, sempre temido, regulado e codificado polo poder, pasa agora a ser regulado e reprimido por nós mesmos, polo propio corpo social, que xamais poderá adquirir xa a súa forma molecularizada e deterritorializada: sempre tende este corpo xa á estrutura, á forma molar, rematada e pechada, á escravitude maquínica e mecánica voluntaria. A esquizofrenia é a única saída, a verdadeira exterioridade do sistema, da máquina social como tal: a esquizofrenia en tanto que decodificación dos fluxos que non volven logo sobre a estrutura edípica, senón que se deixan interaccionar libremente na súa produtividade deterritorializada… I é que a esquizofrenia é productiva, é creativa, é pura creatividade na que o desexo individual está en contacto coas forzas cósmicas e caósmicas deterritorializadas, esas forzas, esa memoria que dende un principio a crueldade primitiva se encargou de mutilar, de corrixir e de codificar. Estamos, no capitalismo, no límite da esquizofrenia: a esquizofrenia como decodificación absoluta que este sistema permite e promove, e que sen embargo nunca chega a realizar, nunca chega a permitirmos traspasar totalmente o muro, pasar ao outro lado, facer en definitiva que esa decodificación que é singular pase a ser xa colectiva, catexis social e realidade histórica.

Non. Ao esquizofrénico encérraselle. E sen embargo non é outra cousa cá que promove o sistema, a máquina capitalista: a decodificación dos fluxos. O capitalismo produce esquizofrenia como límite interno, como aquilo que hai que seleccionar, apartar e illar dentro do propio sistema, dentro da propia máquina, na súa mesma expansión ilimitada. Somos nós mesmos os que controlamos e cargamos este campo social do san e o enfermo, da cordura e a loucura, interiorizando inconscientemente a débeda despótica infinita, ao marcar e estruturar o inconsciente segundo o triángulo do pai-nai-fillo, xunto co significante-falo despótico. Estamos na superficie do corpo cheo, ante o mesmísimo corpo sen órganos que sen embargo non deixamos de castrar referindo as súas forzas e potencias inconscientes, que son cósmico-caósmicas e verdadeiramente decodificadas; referímolas ao instante edípico, ao seu teatro representativo onde xa non hai fluxos moleculares, singulares, libres, senón os seus simulacros, as súas imaxes desvirtuadas.

Por todo isto, o ensaio, o estudo de Deleuze-Guattari remata coa proposta da esquizoanálise: un novo teatro, unha nova terapia da produtividade do inconsciente non referenciado. ¿Cales son as sínteses lexítimas do inconsciente? ¿As súas sínteses a priori? A pregunta dá intencionadamente unha volta de torca á proposta kantiana.

A esquizofrenia é o modo produtivo da máquina desexante; é por iso a gran conxurada do capitalismo, a súa verdadeira liberación dos fluxos decodificados. Estamos enfermos de Edipo, edipizados. O noso inconsciente, reprimido, devido representativo e significante, aínda que non hai nada que significar. O desexo non desexa persoas, nin cousas; é antes unha enerxía libidinal, un fluxo, unha intensidade que percorre e carga o corpo sen órganos, o noso corpo sen órganos: unha multiplicidade molecular que nos atravesa sen proxectarse en ningunha estrutura definitiva. Así, Antiedipo e esquizoanálise: romper as paredes, os muros que bloquean ao inconsciente, pensar, crear, resistir a forte inmanencia do capitalismo e a súa reterritorialización na familia, no arcaico, no paranoico (tal como se reterritorializa o capitalismo nos fascismos modernos). Delirar as sociedades, os pobos, a historia, pois no momento en que o desexo se libera e produce ese nivel de corte social, non o fai xa senón delirar… cando consigue chegar a esas sínteses; cando se lle permite…