Beatriz Hauser

Cosmopolitanism and the Geographies of Freedom recolle e amplía un ciclo de conferencias que Harvey impartiu na universidade de Irvine (California) en maio do 2005. Partindo da función retórica da “liberdade” na política exterior estadounidense, moi especialmente durante o mandato de George W. Bush, o xeógrafo elabora unha crítica do universalismo abstracto, nas súas diferente vertentes, dende o neoliberalismo até o novo cosmopolitismo, que propugnan –rehabilitando a herdanza kantiana– Habermas, Nussbaum ou Beck entre outros. Sen embargo, Harvey non asume tampouco as críticas á globalización dende unha recuperación do lugar ou a comunidade. A súa proposta parece pasar máis ben por un universalismo situado que teña en conta o saber xeográfico crítico. Precisamente, a súa tarefa será artellar as ferramentas para unha crítica dos presupostos da ciencia xeográfica tal e como se presenta. Harvey busca na herdanza moderna este aliñamento da xeografía coa dominación concretamente na comprensión do tempo e o espazo como nocións absolutas, non relacionais. Esta determinación dun tempo e espazo universal abstracto foi parello á empresa colonial e segue sustentando as formas post-coloniais de dominación. Unha nova xeografía que artelle os seus presupostos dun xeito crítico é a condición dun discurso emancipatorio con pretensión de universalidade que non abra na súa oquedade o espazo para tódalas apropiacións perversas.

O libro atópase dividido en dúas partes. A primeira, “Valores universais”, comeza cunha análise crítica das raíces do cosmopolitismo kantiano. Harvey atópaas na antropoloxía e na xeografía kantianas, dúas disciplinas que non teñen o estatuto de transcendentais pero que funcionan como pivotes no artellamento das tres críticas. O universalismo kantiano fúndase en observacións empíricas apenas científicas, elementos espurios que, sen embargo, funcionan como a prioris no sistema, mostrando a contaminación empírica da esfera do puramente transcendental. As limitacións do cosmopolitismo kantiano (moi especialmente na cuestión das migracións e na imprecisa e limitada noción de hospitalidade) orixínanse nese feito e repítense nos achegamentos contemporáneos ao cosmopolitismo. O libro continúa coa crítica post-colonial ao cosmopolitismo liberal –moi especialmente no caso da India e as xustificacións paternalistas de J.S. Mill– para pasar nun terceiro momento aos diversos cosmopolitismos contemporáneos, empezando polas contradicións do discurso neo-liberal e proseguindo cunha crítica detallada dos novos cosmopolitas moderados. Esta primeira parte féchase, a xeito de conclusión con “A banalidade dos males xeográficos”; onde aborda, de xeito conxunto, as limitacións e os efectos perversos na actual política mundial das apelacións a valores universais, e plantexa a necesidade de ter en conta de xeito explícito o saber xeográfico e antropolóxico que está actuando caladamente nas interseccións de moitos campos de saber para superar esas apropiacións perversas.

A segunda parte do libro, “Coñecementos xeográficos”, desenvolve este último punto dun xeito positivo tentando responder á pregunta: que saber xeográfico, antropolóxico e ecolóxico pode artellar un discurso que nun horizonte universal non se alíe cos novos e vellos xeitos de dominación? Partindo duna crítica ás nocións de espazo-tempo tal e como son elaboradas na modernidade e no vencellamento da xeografía a extensión colonial, Harvey aposta por outro xeito de concibir o espazo e o tempo que inclúa as diversas mallas de relacións que os compoñen. Sen embargo, Harvey é moi crítico coa recuperación da categoría do lugar tal e como a formulan, reclamando a Heidegger, certas propostas post-coloniais. Nestes dous límites Harvey esixe como condición do discurso xeográfico e dun universalismo situado un esclarecemento das nocións relacionadas de espazo, lugar, rexión, territorio e medio ambiente. Esas dimensións deben ser integradas por unha ciencia xeográfica de xeito, di Harvey, “dialéctico”, fuxindo dos determinismos ambientais, tan de moda no discurso xeográfico divulgativo, e que teñen o sospeitoso efecto de eliminar as responsabilidades políticas colectivas, único xeito de artellar un discurso universal efectivamente liberador:

“O cosmopolitismo contemporáneo de tipo burgués non é, sen embargo, unha idea que veña da nada. Máis ben, é unha ideoloxía que emerxe desas múltiples transformacións xeográficas que comezan no 1492, se non antes. O xurdimento dun cosmopolitismo alternativo, opositor e moito máis igualitario demanda que poñamos atención ás transformacións previas nas condicións de posibilidade xeográficas de semellantes ideais políticos; non só para realizalos, senón incluso para formulalos plenamente. Se un cosmopolitismo subalterno insurxente quere afirmarse, debe contemplar unha transformación radical na súa xeografía, tanto como a que a burguesía levou a cabo colectivamente.

Entender en toda a súa amplitude a teoría xeográfica é, sen dúbida, unha tarefa de enormes proporcións. Pero, como escribira un gran xeógrafo do século dezanove, Eliseo Reclús, nunha carta aberta aos seus compañeiros anarquistas cara o fin da súa vida: ‘Gran entusiasmo e dedicación até o punto de arriscar a propia vida non son únicos xeitos de servir unha causa. O revolucionario consciente non é simplemente unha persoa de sentimentos senón tamén de razón, para quen cada esforzo para promover a xustiza e a solidariedade descansa nun coñecemento preciso e nun entendemento compresivo da historia, a socioloxía e a bioloxía’, así como da xeografía á que adicara tanto da súa vida e do seu traballo. Ou ben, como concederían Locke, Kant e Nussbaum, sen un coñecemento adecuado da xeografía non só non chegaremos a entender o mundo en torno a nós e minaremos a busca de xustiza universal; anteporemos a calquera posibilidade de política revolucionaria o mundo dos soños do transcendentalismo narcisista, o desexo perpetuamente insatisfeito, no preciso momento en que ‘espazos de esperanza’ se están abrindo ao noso redor. Se a nosa xeografía foi feita e volta a facer unha e outra vez polo esforzo humano, pode refacerse de novo para adecuarse mellor ás nosas ambicións políticas”. (Harvey, 2009: 283)