Sören Hauser
“A ausencia de alteridade segrega outra alteridade
inaprensíbel, a alteridade extrema, que é o virus”.
Jean Baudrillard, La transparencia del mal
A liña da que parte este artigo é a do desenvolvemento da homoxeinización postmoderna que dá lugar á redución da diversidade, o misterio e a apertura cara a un modelo científico-racional que exclúe por si mesmo toda marxe de contrariedade e discrepancia no afán desmedido de comprender a toda costa.
Se collemos este fío e o levamos cara ao material da ciencia-ficción nos atopamos con intres nos que o que se describe é a continua expansión da racionalitas na procura de outras paraxes nas que despregar as súas tenaces.
Así, seguindo este rego, é o devandito afán de totalidade e feche do sistema o que invariabelmente leva consigo o feito de darse de fociños con todo aquilo inaferrábel á sistemática comprehensiva.
Aquí tentaremos soamente indicar certas vías de aproximación á lectura conxunta de estes motivos, deixando ver que cousas protestan e cales se espallan mentres facemos a lectura, sen por iso facer nada máis que aproximacións á interpretación filosófico-contemporánea da ciencia-ficción.
Os dous textos que teremos presentes son de Stanislav Lem, O invencíbel e Solaris, que parten dun momento histórico no que a homoxeneización da que falabamos chegou ao seu proceso final no interior do planeta Terra, e continúa a expansión do seu modelo a través de viaxes espaciais a outros planetas por descubrir e comprender.
Estes textos mostran no fondo o mesmo problema: a situación na que se ve o ser humano cando detrás da súa conquista espacial chega ao contacto con algo alleo, estraño, inquietante, arrepiante, e tenta comprendelo, é dicir, reducilo ás súas catégorías. Neste enfrontamento coa alteridade radical o ser humano –tamén na literatura de Stanislav Lem– verase en problemas.
En todo caso, os comezos dos libros que nos ocupan, e polo tanto, a formulación da situación son semellantes en ámbolos dous casos:
Nun primeiro lugar faise unha notificación da distancia entre o planeta e a Terra –entre a alteridade e o propio, entre a identidade e a diferenza, entre o transcorrer do concepto na procura do reflexo e a diferenza inasimilábel ao mesmo, a singularidade irredutíbel:
Chégase mediante a hibernación, sen conciencia. É dicir, prodúcese un salto que adoita facerse de cotío na literatura utópica. Na medida en que é preciso imaxinar un cambio radical, ou o que é o mesmo, dar comezo a unha narrativa que se faga cargo dunha alteridade extrema, prodúcese un salto sen que saibamos como ou de que xeito se chegou até o presente, se non é mediante a intervención dun acontecemento catastrófico, que marcara un antes e un despois, desfacendo as condicións propias de convivencia, práctica e intelixibilidade que se vivía até o de entón e dando lugar así a unha nova realidade, que se comeza a narrar.
Tanto en O Invencíbel como en Solaris todo queda en mans tecnolóxicas. Non é casualidade que a viaxe se faga a través do baleiro, por iso tamén é moi importante ver a relación existente entre utopía e tecnoloxía no que refire ao cuestionamento que se fai a ciencia-ficción como xénero literario ou manifestación cultural.
Nun segundo intre descríbese o planeta ao que se chega: planeta con tinguiduras milenarias, inexploradas, orixinais, primarias. En todo caso, é resaltábel que todo suceda nunha paraxe tremendamente afastada e extraterrestre –cando todo o humano, obviamente, é terrestre–, e cunha forma sempre semellante á nosa, nestes casos un planeta con sol e océano –a semellanza que agocha tras de si a diferenza, ou o que é o mesmo, a superficie dun espello sobre a que o concepto poida despregar toda a súa potencia racional e identitaria.
Nun terceiro intre formúlase a misión: chégase a ela nun acto secundario. No principal unha nave chega a un planeta descoñecido e desaparece en estrañas circunstancias, ben a nave, ben a tripulación. O segundo acto (a novela en si mesma) narra o transcorrer de aqueles que chegan a investigar os feitos da desaparición e os motivos que levaron a ela. É por iso que a súa tentativa precisa da procura comprensiva.
En O invencíbel podemos ler a última transmisión da nave primaria:
«O hipertransmisor rexistrou unha serie de sinais que parecían en Morse, pero que non tiñan sentido, e logo un ruxerruxe de voces estrañas, que se repetiu varias veces. Haertel describiunas como “miaños dun gato ao que tiran da cola”1.
A cautela e estrañeza fanse evidentes na actitude da tripulación debido ao acontecido coa nave primaria. A culminación tecnolóxica do ser humano, a culminación da súa traxectoria evolutiva queda en suspenso ante o acontecemento que veñen a investigar:
«O espazo inmenso que se estendía arredor estaba morto, coma se ningún home tivese posto alí o pé, coma se non fora este o planeta que devorara unha nave tan grande como “O Invencíbel“, xunto con oitenta tripulantes; un enorme cruceiro do espazo, experimentado, que podía desenvolver nunha fracción de segundo unha potencia de varios millóns de quilovatios, de transformala nun campo enerxético que ningún corpo material podía atravesar, de concentrala en raios destrutores á temperatura dunha estrela incandescente e capaces de reducir a cinzas unha cadea de montañas ou de secar océanos enteiros. E non obstante, aquí perecera ese organismo de aceiro construído na Terra, froito de varios séculos de expansión tecnolóxica, sen deixar ningún rastro, sen lanzar un S.O.S., coma se se tivese esvaecido nese deserto gris e vermello»2.
É dicir, a tecnoloxía é vista e vivida como o centro evolutivo, centrado á súa vez na capacidade de defensa perante o descoñecido –proteccións de conciencia, de identidade, ante a diferenza: resortes de redución do outro.
Do mesmo xeito se actúa ao formularse a posibilidade de vida. No aire do planeta hai un 16% de osíxeno, polo que é posíbel un tipo concreto de vida. A terra está deserta, pero hai un océano; a primeira formulación é, pois, a posibilidade de vida mariña, aínda que se descarta cedo por motivos non menos propios, non menos humanos, non menos comprehensivos:
«aínda supoñendo que aquí existisen criaturas mariñas intelixentes, o primeiro que farían sería apoderarse de terra firme. Utilizando, por exemplo, escafandros de auga oceánica»3.
Pero non serve, tampouco a ciencia teórica, é dicir, o coñecemento, a arma humana máis antiga e universal. Analizando a atmosfera de Regis III (o planeta en cuestión), compróbase que hai un «catro por cento de metano. Iso di. E dezaseis por cento de osíxeno. Sabe o que isto significa? Unha mestura detonante! A ver se se digna a explicarme como é que non estalou toda a atmosfera cando atérramos aquí cos reactores de borano!»4.
Non serve en principio que o ser humano chegue con todo o esplendor da súa civilización: o desenvolvemento dunha ciencia e un coñecemento que derivou en técnica e en despregue tecnolóxico, ou unha representación disciplinar de guerra como é a militar, disposta a calquera tipo de enfrontamento para conseguir obxectivos. No caso da nave: 100 expertos científicos en tódolos ámbitos, un oficial primeiro e segundo que representan disciplina e mando militar, etc.
Cando aparece a alteridade no relato, faino en forma técnica: son restos ferruxentos, de metal, pero cunha antigüidade superior aos 300 mil anos (unión de antigo e novo, resumo de toda unha civilización, pico tecnolóxico de ascensión realizado nun pasado afastado: mestura de pretéritos e porvires igual de desprazados que cristalizan nunha figura concreta no presente, un acontecemento que se encarna nunha concepción espazo-temporal mentres vai alén dela).
Ante a presenza, é dicir, cando os ferruxes perciben algún tipo de presenza é cando reaccionan; póñense en funcionamento, polo tanto, como unha máquina, un ser-maquinal que se mete de cheo nas condicións temporais de aquilo que o invade, un xeito de ser coas súas propias condicións de intelixibilidade, pero coa capacidade de interactuar.
O resultado que sofre o humano en contacto coas ferruxes é
«unha amnesia. Pero unha amnesia dunha natureza excepcional. Non só perdeu tódalas lembranzas, senón tamén capacidade de falar, de escribir, de ler; en realidade, é máis que unha amnesia. É unha desintegración total, unha verdadeira destrución da personalidade. Fóra dos reflexos máis primitivos, non queda nada. É capaz de camiñar e comer, pero só se se lle pon o alimento na boca»5.
Aquí temos ilustrado o primeiro efecto da exposición á alteridade: unha perda de todo o que nos fai tal como somos, unha perda repentina da nosa identidade. A caída dun acontecemento elimina de cheo a seguridade conceptual sobre a que camiñamos e que deu lugar a toda a nosa civilización, a toda a nosa construción psicolóxica de personalidades. Alén diso, alén dunha subxectividade relativa e fundada sobre un pano deitado sobre o abismo, non queda nada. E isto descóbrese en contacto co descoñecido, con aquilo que non se deixa apropiar, que fuxe das nosas categorías e que non deixa que o comprendamos. Aquí pódese agochar tanto o Mal absoluto –dende unha visión mesiánica– como a diferenza en si mesma. Do mesmo xeito que un acontecemento non ten por que ser algo catastrófico senón, ao mellor, o máis cotián, aquilo que non apreciamos nin observamos mentres pasa, mais que sucede e deixa efectos.
En O Invencíbel, rompendo barreiras, conceptos, conciencia e comprensión, o ser humano queda reducido a un bosquexo de raparigo, sen toda a construción e protección conseguida pola súa historia cultural. Coma se de súpeto chegase o inconsciente e derrubase ao superego, como se a diferenza máis radical se alzase en anarquía nomádica perante o desenvolvemento científico baseado no apresamento conceptual daquilo que non se deixa reducir a simple lóxica binaria.
De aí a reacción ultradefensiva que sempre aparece tralo intento de aproximación ao alter, de aí o intento de redución, a tentativa comprehensiva, por outro lado sempre fracasada.
No relato, os homes só se senten seguros na nave, pois esta conta cun extraordinario campo protector –cultural na nosa lectura–, campo que se pode trasladar individualmente a cada home. Pero cunha limitación o suficientemente grande como para forzar unha decisión:
Levando o campo protector individualmente, ao mantérense baixo a súa protección, non poden tocar nada, non poden explorar nin interactuar co terreo, soamente ver. Para realizar a interacción é preciso ir desprotexido –deixándose contaminar polo medio. Dito doutro xeito, toda pregunta dirixe e prepara xa unha resposta, desenvolve unhas regras dadas de antemán no esquema que guía a nosa procura, e así non deixamos lugar ao novo. Non hai lugar para a novidade se todo está xa acordado e previsto no esquema que levamos no peto co obxectivo de guiarnos no noso andar, ao modo de referencia tranquilizadora perante o perigo do distinto, da diferenza mesma.
Chegando ao final do relato, unha vez identificada a alteridade, unha vez trazado o plan de apropiamento desta –o plan conceptual–, resulta dar máis resistencia do previsto e prodúcese unha encarnizada loita destrutiva entre os humanos e o conxunto formado polos anacos de metal ferruxento que agora xa se ve que forman un todo autoorganizado ante ataques, evolucionadamente complexos e resistentes. O modus operandi das ferrallas e a súa evolución partiu precisamente de asimilar tódalas formas de ataque que sufriron, un proceso de autoinmunización que fai que o seu crecemento sexa á contra, en oposición, en negatividade a aquilo que chega tentando aplanalos, un contrapoder autónomo que, por tanto, só actúa en tanto se sinte atacado –que neste caso é pola apercepción de presenza allea, ou o que é o mesmo, dunha intelixibilidade distinta, que se fai notar, que é activa e non re-activa.
A situación é magnificamente razoada por Rohan, o oficial segundo de a bordo:
«É todo tan absurdo, pensou. Eles queren destruír… e a dicir verdade, nós tamén; todos nós queremos destruír esa cousa. E non obstante a ninguén salvaremos destruíndoa. Regis é un planeta deshabitado; o home non ten nada que facer aquí. Por que, entón, esa furia encarnizada? […] Non tivemos que enfrontar unha intención consciente, un pensamento hostil. Nada máis que un proceso inerte de autoorganización… […] Cantos fenómenos similares, misteriosos, incomprensíbeis para o home, encerra o universo? Iremos por ventura a percorrer coas nosas naves todo o cosmos, levando a bordo as nosas poderosas armas destrutivas, co propósito de aniquilar todo canto estea alén do noso entendemento?»6.
Tal é na nosa lectura a postura da identidade e do concepto no seu afán de redución do outro.
No outro relato que nos ocupa, Solaris, a formulación é semellante pero aquí a alteridade, representada polo planeta homónimo vese claramente marcada e desenvolvida dende o océano que contén no seu interior, verdadeira vía activa, arteria clave do seu fluír.
Que é Solaris? Pouco, ou máis ben nada, se pode dicir con certeza del. Solaris é un planeta pequeno, pertencente a un sistema con dous soles, un sol vermello e un sol azul, e cuberto case na súa totalidade por un enorme océano dunha substancia descoñecida, que usando un apelativo aproximado podemos chamar plasma. Pero non se trata dun océano calquera, a substancia da que está formado é como un enorme ser vivo, case se podería dicir que o planeta enteiro é tamén un ser vivo e o océano a súa mente. Aquí vemos, por exemplo, o comportamento da analoxía na percepción conceptual: vemos o océano como unha mente, o planeta como un organismo, a súa substancia oceánica un plasma. Xa dende o comezo e como xa vimos tentamos describir coas nosas catégorías a realidade que nos atopamos e que nos asalta.
Solaris é unha forma de vida alieníxena que escapa totalmente á comprensión humana, ao igual que as súas non menos estrañas capacidades. Como exemplo desas milagrosas capacidades temos a permanente corrección da órbita de Solaris, necesariamente inestábel ao pertencer a un sistema binario (implicando pois un cambio continuo na súa estruturación, un xeito de ser que só é o que é en movemento nunha translación e un desprazamento continuo detrás da estabilidade, traspasando os límites dun polo a outro).
Ben, isto é o que sabemos ao principio da novela e é, pouco máis ou menos, o que acabaremos sabendo ao final.
En todo caso o océano, actor principal do libro (omnipresente á vez que ausente), interactúa cos personaxes a través dos seus soños, do desexo, dos seus pensamentos máis íntimos, e así é como produce realidade. Volve real na praxe aquilo agochado no ser humano. Así é como se producen as “visitas” que levan consigo a inquedanza e até a tolemia naqueles que as sofren, creacións sacadas do máis íntimo da súa personalidade, do seu pensamento profundo. De novo, é o retorno do reprimido, o síntoma que xorde do aplanamento que o superego fai do inconsciente. De novo aquilo alén do concepto, que non é capaz de chegar á conciencia se non é como despoxo, resto, ruína, que nin sequera chega enteiro ou completo á superficie, unha cinza formada por trazos, por pegadas inútiles conceptualmente falando, residuos ateleolóxicos.
O interesante do caso para a nosa investigación é que aquilo externo, alter, neste caso o océano, interactúa con aquilo humano sobre o que non temos control, aquilo que escapa á nosa razón, aquilo oculto tralo veo da identidade: así se forma a creación da alteridade, o pasamento do mesmo, o movemento de translación da figura diferencial á identitaria, á fin, a redución do outro ao mesmo.
E aínda máis, Solaris recrea aquilo que un repite en soños, repite intimamente, como a repetición que o inconsciente fai a partir da lembranza dun ser querido que se foi.
Pero tamén repite aquilo que non chegou a existir… O personaxe Snaut conta:
«– Un home normal –dixo–. Que é un home normal? Aquel que nunca cometeu nada abominábel? Ben, pero non tivo nunca pensamentos desordenados? Quizais nin sequera iso… Algo, unha pantasma, puido xurdir nel algunha vez, hai dez ou trinta anos, algo que el rexeitou, e que esqueceu; algo que non temía, pois sabía que nunca permitiría que cobrase forzas, que se manifestase dalgún xeito. Imaxínate agora que de súpeto, en pleno día, volve atopar ese pensamento encarnado cravado nel, indestrutíbel. Pregúntase onde está… Ti sabes onde está?
– Onde?
– Aquí –murmurou Snaut–, en Solaris»7.
E aquí temos a figura do outro que aparece, do espectro que xorde dende a ausencia cara a algo que non chega a ser presente pois a súa natureza o evita, aquilo que vive no conxuro continuo, debaténdose entre unha presenza conxurada e unha ausencia que asedia. A partir da repetición dun pensamento que non é capaz de controlar e frear todo o seu despregue, un sistema que non é capaz de asimilar tódolos residuos, unha conciencia que para ser tal precisa dun outro no que limitarse exteriormente, pero que segue estando aí e que pode volver, repetirse, en calquera instante.
Pero aquí Solaris é capaz de darlle forma ao imposíbel, é capaz de dar presenza a aquilo que só é mentres se mantén entre a presenza e a ausencia, no limiar, no couzón.
O conxuro último e final do espectro ten lugar en Solaris polo camiño contrario. A alteridade radical chega á presenza coa mesma irrupción que o acontecemento. E pode chegar coa figura do monstruoso, aquilo irrepresentábel, o que chega á presenza sendo a súa estrutura im-presentábel.
Ou pode chegar como o Un-heimlich, a arrepiante estrañeza familiar dunha figura que é e non é aquela que coñecemos, unha figura que se mostra en repetición diferencial.
Con isto é co que se atopa o ser humano que partiu na busca da alteridade radical dende a conciencia e a comodidade do mesmo, o propio, a identidade, e co obxectivo de reducir a alteridade e a diferenza ao concepto unitario.
En palabras de Snaut:
«Non queremos conquistar o cosmos, só queremos estender a Terra até os lindes do cosmos. Para nós, tal planeta é árido como o Sahara, tal outro glacial como o Polo Norte, un terceiro luxurioso como a Amazonia. Somos humanitarios e cabaleirescos, non queremos someter a outras razas, queremos simplemente transmitirlles os nosos valores e apoderarnos en cambio dun patrimonio alleo. Considerámonos os cabaleiros do Santo-Contacto. É outra mentira. Non temos necesidade doutros mundos. O que necesitamos son espellos»8.
E deste xeito reafirmamos o funcionamento do concepto, reducindo a diversidade, traballando para salvar á identidade, eliminando a diferenza, eliminando o alter.
Solaris, e polo tanto a Alteridade vista dende unha visión representacional, é un monstruoso neno autista, un Deus esquecedizo e caprichoso, absorto na contemplación das profundidades do seu ser, un ente por riba do Ben e do Mal, e que, precisamente por iso mesmo, é incapaz de ser descifrado ou vencido cando dá forma a uns pesadelos que non quixésemos ter que afrontar nunca.
Tal cousa mostra o apresamento e tematización da Alteridade, tal cousa fai que se vexa como fuxe aquilo que non se deixa apresar, que en cada inevitábel intento de apropiación deixa tras de si un rego de restos ás veces sanguentos e repulsivos, outras veces imperceptíbeis como o devir ao que todo acontecemento vai unido.