A ética do desexo na psicanálise lacaniana

 

Frank Hauser

 

 

1. A crítica á ética tradicional.

Lacan titula o seu seminario número sete, do curso 1959-60, “A ética da psicanálise”; pero que poida significar iso da ética no contexto da práctica e a teoría psicanalíticas resulta de entrada como mínimo difícil de precisar.

Podería pensarse, en primeiro lugar, se se trata da ética do analista. A ética interviría na elección do analista de que pacientes vai escoller para intentar curalos dos seus síntomas. É dicir, habería individuos que polo seu baixo nivel de moralidade non serían “dignos” de iniciar unha cura. Pero nin sequera, posto que do que se trata é de intuír o máis obxectivamente posible que persoas poden obter beneficios dunha análise e cales non, deixando na maioría das ocasións de lado, ou non tomando como centrais, as preferencias individuais do analista, para cuxa suposta neutralización levaría el mesmo a cabo unha análise. En todo caso, Lacan contempla baixo o concepto de “canallas” a aqueles individuos que non son aptos para unha análise por non facerse cargo e responsabilizarse dos seus comportamentos, aqueles que acoden a narrar as súas experiencias baixo un certo orgullo e non asumíndoas como problemáticas.

A única decisión claramente ética do analista consiste en non exercer ningún tipo de engano sobre o suxeito baixo a forma dunha promesa de felicidade futura. Lacan afirma na páxina 357 que ante a demanda de felicidade do suxeito que inicia unha análise o analista ten que ter claro que non se trata simplemente de que el mesmo non coñeza cal é o Soberano Ben para o suxeito concreto que ten en fronte, senón que a cuestión é que este Soberano Ben non existe. A psicanálise non promete ningún paraíso, senón certos cambios no analizante causados pola comprensión do desexo situado por baixo dos seus síntomas. Desde Platón a ética converteuse nunha cuestión do soberano Ben, da orde dun Ideal a perseguir ao que habería que someterse. Lacan afirma que é necesario re-descubrir aquilo que sostén este Ideal, os verdadeiros motivos situados por detrás deste.

Unha segunda opción interpretativa da expresión “ética da psicanálise” é pensar que ela se refire á moralidade do analizante. Pero acerca das decisións éticas individuais de cada suxeito o analista non ten nada que dicir, non se trata dun predicador dunha determinada moral ou en todo caso non debería intervir nos procesos de decisión moral dun suxeito sometido á análise, é dicir, sometido á asociación libre. Se hai dúbidas ou cuestionamentos relacionados a determinados valores morais en xogo, esas ponas cada analizante, cada individuo en análise. A psicanálise de orientación lacaniana non se preocupa nin pretende instaurar un determinado conxunto de bos costumes ou normas sancionadas como morais. Non exerce de instancia moral crítica da bondade ou maldade dunha determinada conduta. Polo tanto, a ética da psicanálise non é a ética do analista nin a ética do analízante: ela apártase desta forma de toda imposición dun determinado concepto de Ben moral e pasa a significar outra cousa.


2. Kant: o goce e o imperativo categórico.

Pode pensarse entón que os pensadores morais que non propoñan ningún concepto de ben sustantivo salvarían as obxeccións de Lacan á ética: eles situaríanse noutra liña de pensamento máis próxima á súa propia. Con todo, cando Lacan se dirixe ao pensador paradigmático entre os defensores dunha ética formal, Kant, non o deixa de criticar duramente. Para Kant a acción moral propiamente dita carece de obxecto; en caso contrario sería xa patológica. Ningun ben [Wohl], xa sexa o noso ou o do noso próximo, debe entrar como tal en canto fin da acción moral. A máxima kantiana do imperativo categórico deixa de lado a representación de calquera sumo Ben para centrarse nunha cuestión da forma. Kant na crítica da razón pura defende o deber como lei fronte a todo aquilo “vitalmente desexable”, fronte a toda persecución dun obxecto concreto, fronte a todo mobilizarse en virtude dalgún motivo que vaia máis aló da pura atracción do deber. A acción moral é moral en virtude da súa pura forma e non porque sexa moral aquilo ao que tende.
O mesmo sucedería con Sade, quen na filosofía no tocador afirma como “máxima universal da nosa acción o dereito a gozar de calquera próximo como instrumento do noso pracer” (Op. cit., 98), mesmo por enriba de calquera sentimento de repugnancia, algo que desde a postura contraria iguálao ao imperativo categórico kantiano. Sade é Kant, pero ao revés.

Tanto na súa forma sadiana como kantiana o imperativo categórico só nega o pracer, pero o que non pode negar, senón máis ben asegurar, é o goce. O concepto lacaniano de goce [jouissance] refírese a algo que non é un pracer nin un displacer; trátase de algo que combina ambas as dimensións ao mesmo tempo. O seminario XX, “Aínda” (Encore) ten como portada a escultura de Santa Teresa en plena éxtase feita por Lorenzo Bernini: Lacan afirma que ante esa imaxe queda claro que a santa sufre e disfruta ó mesmo tempo, é dicir, goza.

Na Crítica da razón práctica Kant pon un exemplo de racionalidade no cal un home renuncia a deitarse cunha muller ante a ameaza de ser condenado ao cadalso por tal feito. Para Kant trátase dunha renuncia a un pracer a cambio dun pracer maior, que é o de vivir. Sen embargo, Lacan interpreta que a renuncia se relaciona ante todo con algo na orde do goce. A renuncia xera certo goce. Do que se trata é de que renunciamos a un goce a cambio doutro goce maior: en Kant trataríase do goce de cumprir o imperativo categórico. O sacrificio implica goce.

 

3. A cousa [das Ding e non die Sache].

Pensemos agora na distinción freudiana entre:

– principio de pracer, confort do suxeito, benestar, o ben que o suxeito busca.

– e principio de realidade, de autoconservación, por exemplo, os mandatos éticos que o suxeito se impón para permitir a convivencia en sociedade cos outros suxeitos.

Freud nega en Máis aló do principio de pracer (1920) a súa tese primeira da interpretación dos soños, onde afirmaba que todos os soños son o cumprimento dun desexo. Agora acepta que existen soños que se repiten onde o esencial non é un desexo, senón o goce que proporciona a repetición. Así se entenden certos pesadelos nos que se repiten escenas tremendamente desagradables. O neno repite certas accións buscando algo situado máis aló do pracer. A distinción freudiana entre o principio de realidade e o principio de pracer desemboca na afirmación de que en realidade o principio do pracer lévanos a xirar en torno a unha certa “cousa” sen poder alcanzala nunca. Se o título do texto freudiano é Máis aló do principio do pracer é precisamente porque máis alá do pracer, no goce, está aquilo verdadeiramente responsable da posta en marcha dos mecanismos psíquicos. O suxeito non actúa buscando facer real algún concepto de ben tradicional (felicidade, virtude, pracer…), senón a “cousa”.

En alemán existen dúas expresións diferentes para referirse á cousa:

– Die Sache refírese habitualmente a cousa material. Pero neste contexto tamén son cousas todas aquelas resultantes da acción humana, materiais ou inmateriais, polo mero feito de poder ser denominadas na linguaxe.

– Das Ding está situada máis aló da linguaxe, trataríase de algo situado máis aló de todo paso ó simbólico posible. Para Lacan trataríase en definitiva dun “Outro absoluto do suxeito” que este querería sempre re-atopar inutilmente (Op. cit., 68). Anúnciase xa aquí a noción do que máis adiante chamará obxecto pequeno a como causa e obxecto do desexo.
O suxeito querería sempre volver atopar esta última cousa, de aí, por exemplo, as repeticións dun xesto ou unha acción do neurótico obsesivo, que máis aló de buscar un certo pracer ou un certo consolo momentáneo non se poderían deter nunca no seu intento condenado ao fracaso por recuperar tal Cousa. Antes de calquera representación ao redor das cousas mediante a que se decidiría se estas son boas ou malas para o suxeito, situaríase unha especie de procura de algo anterior e sempre situado máis aló. Isto situado máis aló da distinción freudiana entre os dous principios, e que Lacan considera presente xa no texto freudiano, é ó que Lacan se refire coa expresión das Ding. Por exemplo, no caso dun síntoma, non se trataría nin dun problema de pracer nin dun problema ético en sentido tradicional, senón de certo goce anterior ao que o suxeito tende sen poder remedialo. Pensemos, por exemplo, en síntomas como o lavado insistente das mans de certos obsesivos, ou na necesidade de revisar constantemente o propio peiteado ante o espello, ou nun tic nervioso. Estas accións proporciónanlle un certo goce ao suxeito que dá voltas con elas ao redor dunha cousa á que non pode acceder. A interpretación lacaniana do principio de pracer converteríao no motor que rexe as cadeas significantes do discurso dando continuas voltas ao redor dunha Cousa que non pode ser dita na linguaxe e que queda sempre máis aló. A Cousa como aquilo situado no centro do real ao redor do cal viran os significantes. A cousa como aquilo en realidade máis humano, pero que se nos escapa e non pode ser atrapado na linguaxe. Dito con outras palabras, non existe ningún Soberano Ben que puidese ser alcanzado, porque aquilo a que aspiramos queda por definición máis aló de toda posibilidade de ser captado, representado. E por iso que como se afirmaba ó comezo a psicanálise non pode prometer a felicidade ou o benestar absolutos.

 

4. O malestar na cultura

Lacan remite á crítica freudiana da moral tradicional en O malestar na cultura (1930) e afirma que o que caracteriza á sociedade contemporánea máis aló dos seus altos niveis morais é un notable “malestar da cultura” [Unbehagen: malestar, desazón, descontento, desagrado…]. A cultura esixe que renunciemos ao noso goce en beneficio da comunidade e baixo a promesa de acceder a determinados bens compartidos. Pero o problema é que mentres que os bens son algo compartido por todos, son practicamente os mesmos para todos, o goce é o propio de cada un e a súa renuncia pode entrañar graves consecuencias para o suxeito. Como mínimo, ese malestar que dá título á obra freudiana. A un nivel máis grave, unha neurose. Calquera que sexa o substituto ao goce que ofreza a cultura nunca chegará a satisfacer as ansias do suxeito mediante ningunha das súas formas de sublimación, por máis sofisticadas que estas se fagan.

A conciencia moral aliméntase das satisfaccións crueis do super-eu, é dicir, da crueldade que provoca certa abstención represora dos actos situada moito máis alá de toda necesidade, e iso independentemente de que existan ou non faltas morais: antes da falta moral, xa está operando de forma represiva o super-eu. É dicir, invertindo a orde habitual, non se trata de que a lei moral sexa interiorizada mediante a sanción que se presentaría en forma de castigo ou ameaza por unha acción incorrecta: a lei moral non nace, por exemplo, do temor a que se repita un golpe de castigo por ternos comportado mal. O que máis ben sucede é que o super-eu castiga primeiro, sen razón, antes de calquera comportamento erróneo e xera despois un sentimento de culpa que dá lugar á conciencia moral.

Agora ben, Lacan toma o concepto freudiano de super-eu e transfórmao póndoo en relación directa coa linguaxe. O super-eu non ten a súa orixe en ningún tipo de socioxénese, non se trata de ningunha interiorización da autoridade ou as normas sociais. Lacan afirma:
“Algo se impón alí, cuxa instancia se distingue da pura e simple necesidade social; isto é aquilo cuxa dimensión intento aquí permitirlles individualizar baixo o rexistro da relación do significante e da lei do discurso” (op. cit., 15).

O super-eu tería a súa orixe fundamentalmente na propia linguaxe, en certa relación de privación co propio desexo, nesa imposibilidade de chegar á cousa determinada por unha limitación esencial á linguaxe. Noutras pasaxes Lacan fala de “castración simbólica”, no sentido de que a Cousa queda máis aló de toda posible captación dentro do plano do simbólico, posto que o verdadeiro obxecto do desexo se resiste a ser formulado na linguaxe e permanece sempre máis aló.
Que a linguaxe xoga o papel fundamental no que se refire ao inconsciente demóstrao a peculiar lectura que Lacan nos ofrece da Antígona de Sófocles. Antígona, desobedecendo as normas da comunidade, o concepto de ben para todos que representa Creonte, enterra ao seu irmán Polinice. Para Lacan Antígona vese obrigada a enterrar ao seu irmán por unha certa marca contida na propia linguaxe: ela sente obrigada a actuar como actúa porque é a “irmá” de Polínice. É dicir, unha determinada relación significante, neste caso, “ser irmá de”, viría situarse por encima da vontade do suxeito. E aquí é onde se atoparía en concreto a novidade da interpretación lacaniana do inconsciente: existe algo que o suxeito descoñece, certa relación significante que determina as súas accións sen que el o saiba.

 

6. A ética da psicanálise.

Lacan afirma de entrada que a ética da psicanálise xa non apuntaría á proposición e defensa de ningún concepto material de ben tradicional. A única moral que impera en psicanálise pode resumirse baixo a frase freudiana: “onde o elo era, debe xurdir o eu” (“Wo es war, soll Ich werden”). Do que se trata é de que o suxeito se faga cargo, faga conscientes as súas cargas inconscientes, mórbidas, que operaban anteriormente sobre as súas accións sen que el o soubese. E entre estas cargas atoparíase certamente tamén a lei moral, o sometemento a calquera imperativo que non fose obxecto dunha explicitación no sentido anteriormente comentado. Lacan reivindica unha ética de raíz aristotélica no sentido de “formación do carácter, dinámica dos hábitos” (op. cit., 20), auto-coñecemento dos propios “límites”, daqueles significantes que permanecendo ocultos determinan con todo os nosos desexos e as accións postas en marcha para darlles realidade. A ética da psicanálise comezaría, polo tanto, cando o suxeito se interrogase acerca dos motivos de todas as “estruturas elementais”, Lacan refírese explicitamente ás estruturas elementais do parentesco, que funcionan a nivel inconsciente condicionando así o seu comportamento sen que el o advirta.
Lacan cuestiónase se a análise debe buscar unha normalización psicolóxica, normalización racionalizante, unha posición de confort. Por exemplo, considerar que a psicanálise debería guiar ao suxeito a través dunha maduración das súas tendencias e os seus obxectos sexuais para chegar ao estadio xenital logo das fases infantís oral e anal. A súa resposta é totalmente negativa. A psicanálise ten máis ben que liberar ao suxeito dun super-eu “que cantos máis sacrificios se lle fan tanto máis esixente devén” (Op. cit., 361) e iso sen que o suxeito obteña ningún beneficio real. Non se trata, ou polo menos non se trata en primeira instancia, de que a sociedade da súa época fose esencialmente represora e polo tanto a psicanálise tivese que liberar ao suxeito das ataduras sociais para acceder aos seus desexos, senón de que o super-eu é por esencia maltratador en exceso, ávidamente castigador.

Lacan considera que se algo define á organización social contemporánea é un certo utilitarismo entendido como repartición dos bens dispoñibles entre o maior número de suxeitos posible. Pero na súa interpretación o verdadeiro obxectivo deste utilitarismo non é repartir unha serie de bens, senón privar a practicamente todos do seu disfrute, repartir para que ninguén poida finalmente tirar proveito deles. O utilitarismo é para Lacan unha certa auto-prohibición cuxos verdadeiros motivos non son que o maior número posible de individuos gocen de certos bens, senón que ao final o que persegue e consegue, e non de forma secundaria, continxente, senón como obxectivo explicitamente buscado, é que ninguén poida xa gozar verdadeiramente de ningún ben.
”É un feito de experiencia que é necesario que recorden constantemente na análise: o que se chama defender os seus bens non é máis que a soa e mesma cousa que prohibirse a si mesmo gozar deles” (Op. cit., 277).

Dito con outras palabras: algúns bens desaparecen cando son repartidos e xa ninguén pode gozar deles, nin moito nin pouco. Por exemplo, e levado ó extremo, unha barra de pan repartida entre 10 persoas provocará a morte das dez. Toda a relación do home co real dos bens organízase en relación ao poder do outro de privalo deles.

Na psicanálise non se trata, polo tanto, de conseguir que o suxeito se adapte á sociedade, que logre unha posición de “confort individual” na dinámica de repartición de bens:
”Cando se articulou, en liña recta coa experiencia freudiana, a dialéctica da demanda, da necesidade e do desexo, ¿é seica sostible reducir o éxito da análise a unha posición de confort individual, vinculada a esa función con toda seguridade fundada e lexítima que podemos chamar o servizo dos bens? – bens privados, bens da familia, bens da casa, e tamén outros bens que nos solicitan, bens da profesión, do oficio, da cidade (Op. cit., 361).

Lacan non critica o utilitarismo por motivos superficiais, senón polo feito de que cando se renuncia ao propio desexo a cambio de obter certos bens éntrase no xogo do sacrificio individual a “certa tradición eterna do poder” que podería ser formulada baixo o seguinte lema: “Continúen traballando, e en canto ao desexo, esperen sentados” (Op. cit. 378). Máis aló do ben da sociedade temos en fronte a un individuo que non pode sacrificar a súa felicidade ás xeracións futuras, que non debe negar o seu desexo en virtude dunha hipotética felicidade dunha serie de xeracións futuras. De feito, en moitos casos este individuo emprega o argumento da felicidade das xeracións futuras para evitar certo deber que ten co seu propio desexo e coa súa propia felicidade, evitando así tamén certa responsabilidade individual argumentando a necesidade “moral” dun sacrificio que en realidade non é tanto moral como o resultado dunha operación represora do super-eu.
A psicanálise debe conducir a cada individuo a descubrir os seus desexos e a súa única norma ética é que este non evada aquilo que el mesmo se escoita dicindo sobre si mesmo, que non escape do seu ser, e intente levar os seus desexos a cabo. Lacan critica a ética kantiana por fundarse sobre un “ti debes” incondicional e universal, pero sobre todo baleiro. A psicanálise enche este baleiro co desexo individual. De feito, o propio imperativo categórico non viría ser máis que a concreción de certo desexo kantiano, de algo persoal de Kant, de algo “patolóxico”, empregando as categorías do propio Kant. O respecto e a admiración polo ceo estrelado arriba e a lei moral dentro, expresións de Kant, basearíanse en definitiva nunha relación persoal, nun certo goce individual e persoal do suxeito desexante Kant.

A psicanálise considerará que o suxeito só pode ser culpable de non intentar levar a cabo os seus desexos. A análise demostraría que a fin de contas a verdadeira culpa do suxeito non se debe a ningún tipo de remordemento por unha mala acción cometida, exceso de pracer obtido, exceso de dor infrinxida… senón que “aquilo do cal o suxeito sente efectivamente culpable cando ten culpa, de modo aceptable ou non para o director de conciencia, é sempre, na súa raíz, de ceder no seu desexo” (Op.. cit.., 379).

Que o individuo, nas súas formulacións máis extremas e antagónicas, se decante por un hedonismo individualista puro ou sacrifique todo desexo individual seguindo un certo misticismo de entrega ós demais, será unha cuestión que cada un terá que decidir xa individualmente. Pero terá que ter sempre claro que non é posible saír con bo pé da renuncia ao propio desexo, posto que este desexo é o que nós somos de forma máis íntima, máis aló dunha decisión persoal da nosa vontade individual.