Paco nunca foi demasiado afeccionado ás homenaxes nin eu tampouco. Non obstante, cando o Decanito (como Paco o chamaba) díxome que ía organizar, na Facultade (de Filosofía. UNED. Madrid), unha homenaxe a Paco e que quería que eu estivese nesta mesa, non puiden dicirlle que non. En ocasións, tampouco o silencio é a mellor opción. Malia as miñas reticencias e desconfianzas cara ás homenaxes, malia saber perfectamente os perigos que entrañan este tipo de conmemoracións que, aínda que consisten en actos de amizade, de fidelidade, de admiración e de respecto polo amigo, o compañeiro ou o pensador desaparecido, derivan con demasiada facilidade en simples rituais repetitivos e superficiais, porque con frecuencia resultan idénticos entre si; malia todo isto –dicía-, cando mo propuxo, non puiden dicirlle ao Decano que non. Non só por razóns obvias que todos coñecedes: o meu cariño cara a Paco e a miña estreita relación persoal e profesional con el, senón tamén porque me consta o afecto tan entrañable co que Manolo Fraijó lle quixo render a Paco esta homenaxe e porque, no fondo, imaxínome que a Paco, coa súa pícara perversidade, tampouco lle desgustase nada verme nunha situación tan difícil. Imaxínoo mesmo dicíndome, con toda a súa sorna: ¡ a ver como te arranxas para saír deste apuro!
Gustaríame, de todo corazón, que lográsemos que esta homenaxe non fose unha máis, senón un acontecemento absolutamente singular e único dedicado á persoa irrepetible que foi Paco. Pola miña parte, pensei e sopesei moito o que quería dicir aquí, como e con qué palabras quería dicilo exactamente. Por iso, pídovos que me desculpedes por non deixar nada á improvisación e ler, por conseguinte, esta intervención que escribín -podédelo figurar- con todo o meu cariño e a miña admiración cara a Paco así con toda a miña dor e coa tremenda impotencia e incredulidade que non podo deixar de sentir ante a súa morte.
Non vos vou falar aquí da miña relación máis persoal con Paco, dos meus recordos máis íntimos del e con el: todos eses momentos, tan numerosos e, moitas veces, tan máxicos, nos que compartimos afeccións, simpatías e antipatías comúns; viaxes -a París, sobre todo- pero tamén a outros lugares fóra e dentro de España: Louvain-la-Neuve, Cerisy-la-Salle, Arles, Montpellier, Coimbra, Buenos Aires (a nosa última viaxe xuntos), pero tamén Murcia, Valencia, Denia, A Coruña, Segovia, Burgos, Barcelona, Santander ou San Sebastián; todos eses momentos de risas e ás veces tamén de tristura; momentos de complicidades nos que, a miúdo con tan só medias palabras ou cun simple xesto, o un sabía o que o outro estaba pensando ou sentindo. Dos aquí presentes, hai os que coñecen ben algunhas destas peripecias e mesmo tomaron parte en varias delas. Pero todo isto rematou, imprevisible e desgraciadamente. Os meus momentos máis cómplices e persoais con Paco quéroos gardar para min e para seguir recordando a Paco cos amigos, algúns deles comúns. Nada máis.
Pero con Paco tamén compartín moitas outras aventuras. Aventuras intelectuais e profesionais neste caso, unha mínima parte das cales sen dúbida -¡foron tamén tantas, tan variadas e tan enriquecedoras para min!- si que quero recordar aquí convosco. Aínda que podería dicirse que fun eu quen «iniciou» a Paco no pensamento de Derrida, a min Paco nunca deixou de achegarme e de ensinarme cousas novas nese e noutros moitos campos. Como xa dixen nun artigo de 1999, e me permito repetilo hoxe, case literalmente, «grazas á intelixencia de Paco así como a esa faísca de xenialidade que o acompañaba, as colaboracións nas que me embarcaba con el sempre parecéronme, máis que un simple traballo intelectual prefixado e xa canalizado, unhas intrépidas empresas que, sen perder un ápice de rigor, eu non sabía nin quería saber de antemán a onde nos ían levar. Nin que dicir ten, pois, que traducir con Paco se convertía tamén, dese modo, nunha festa de “fogos de palabras”; escribir con el un artigo tornábase unha peripecia que nos conducía por rumbos insospeitados e con frecuencia por descubrir; e dar unha conferencia xunto a el supoñía irremediablemente estar sempre aberto ao por-vir, ao acontecemento, á incógnita do que podía ou non acontecer durante a nosa intervención ou nos posteriores debates sempre animados e a miúdo polémicos», que eran, por suposto, os que a el máis lle gustaban.
Co fin de marcar ese tempo e ese lugar únicos e irrepetibles que foron e sempre serán, para min, estas aventuras intelectuais, recorrerei a unha data: setembro de 1993, o momento no que tiven a inmensa sorte de coñecer a Paco. Con 23 anos e recén licenciado en Filosofía pola Universidade de Comillas, Paco quería facer o doutorado e a tese doutoral na UNED. Ripi díxolle que falase comigo sobre Derrida. “Obediente” -si é que ten algún sentido aplicar este adxectivo a un carácter tan pouco submiso como o seu-, Paco veu a verme ao despacho e ¡vaia se falamos! A partir da semana seguinte, e durante dous ou tres meses, aparecía unha vez por semana polo meu despacho da UNED, eu deixáballe dous ou tres libros de Derrida que, no noso seguinte encontro, el me devolvía lidos e, o que é moito máis asombroso, ¡perfectamente asimilados! Así era tamén Paco. Dende que o coñecín, me din conta de que a capacidade de traballo, a formación filosófica, o rigor intelectual e a intelixencia de Paco eran algo realmente fóra de serie. E así seguíunolo demostrando con creces a todos os que o coñecemos moito ou pouco. Paco foi Premio Extraordinario de Licenciatura da Universidade de Comillas; bolseiro pre doutoral do Departamento de Filosofía da UNED e Premio Extraordinario de Doutorado tamén aquí, na UNED. Tras dous anos como profesor titular interino no mencionado Departamento, Paco presentouse, en setembro de 2002, de novo na UNED, a unha oposición de profesor titular de Filosofía contemporánea que gañou. A ninguén dos que estivemos alí presentes -amigos e os que non o eran tanto- pasáronlle desapercibidos os exercicios tan brillantes que fixo.
Dende os seus inicios -Paco empezou a escribir e a impartir conferencias moi pronto (1995)-, até a súa morte, con tan só 37 anos, Paco escribiu unha decena de libros, unha trintena de artigos e realizou unha vintena de traducións, sen contar as numerosas conferencias –o redor de corenta- que deu en España e no estranxeiro. Pódese pedir máis? Sen dúbida algunha, que seguise vivo, entre nós, e que o seu magnífico potencial intelectual e humano, os seus proxectos vitais e filosóficos non se visen truncados, decapitados, pola súa morte. Unha morte inxusta, imposible. Porque Paco, antes que nada, era tremendamente vital. Adoraba a vida e estaba encantado coa súa.
Os seus lectores, os seus alumnos e o público que asistía ás súas conferencias tamén o adoraban a el. Paco era un magnífico escritor e conferenciante así como un profesor irreemplazable que sabía transmitir todo isto –a súa vitalidade, a súa enerxía así como os seus coñecementos e as súas ideas filosóficas-, cun estilo incomparable, nos seus escritos, nas súas conferencias e nos seus cursos: sempre derrubando barreiras mentais, inventando novos rumbos sempre diferentes e fértiles nos seus proxectos e investigacións filosóficas que non eran poucas.
Paco xa sempre será considerado en España e no estranxeiro como un dos grandes pioneiros de teoría queer. Pero iso non debe facernos esquecer que Paco era así mesmo un magnífico especialista en psicanálise e no pensamento francés sobre todo do último terzo do século XX: Barthes, Foucault, Deleuze, Lyotard e, por suposto, Derrida do que, ademais, era amigo persoal, como tamén o era de Marguerite, a muller de Derrida, e amigo tamén do psicanalista René Major, e de Lacoue-Labarthe (co que trabou amizade en Montpellier, lémbroo perfectamente, intercambiándose cigarros) e de Jean-Luc Nancy, o único supervivente desa grande cuadrilla de pensadores franceses da diferenza ou, como Paco adoitaba dicir ultimamente, da alteridade.
Moitos de vós sabédelo -algúns, mesmo, por estar presentes-, pero non quero deixar de recordar un acontecemento moi especial: a única vez que a institución universitaria española pode vangloriarse de contar con Derrida como membro, é máis, como presidente de tribunal dunha tese doutoral foi, precisamente, nesa preciosa e incomparable tese que Paco defendeu aquí, na UNED, en 1998 sobre o pensamento do devandito filósofo e que, posteriormente (2001), publicou en Francia.
Se coa morte de Derrida, en 2004, Paco perdeu sen dúbida o filósofo que máis quería e un grande amigo, agora, coa morte de Paco, o pensamento daquel queda, á súa vez, sen un grande herdeiro que sabía manter vivo e facer seu aquel legado. Por iso, os «derridianos» -aínda que Paco desconfiaba deste apelativo, si que lle divertía cando nos definiamos a nós mesmos como «a esquerda derridiana»-, os «derridianos» de todo o mundo -repito-, dende España (e quero facer aquí unha mención moi especial aos membros do Grupo Decontra que están –case- todos eles aquí presentes) até Latinoamérica e Norteamérica, pasando polo resto de Europa e do mundo, tamén estamos de loito: non só perdemos un amigo senón tamén a un pensador creativo que sempre soubo, como poucos, aplicar o pensamento de Derrida ás cuestións que a el máis lle interesaban, facéndoo respirar e sobrevivir ao seu xeito, con esa «fidelidade infiel» -son palabras de Derrida- que tanto lles gustaba a ámbolos dous e que con tanta exactitude caracteriza o modo en que ámbolos dous, unha vez máis, se enfrontaban aos textos e ao pensamento doutros filósofos.
Gustaríame citarvos ao respecto unhas liñas dun texto escrito por Paco, en 2002, nun libro dedicado a Nietzsche: «Seguir sen seguir, di Derrida a propósito de Nietzsche. Lelo a el en clave nietzscheana ou a Nietzsche en ton derridiano é seguilos sen seguilos, seguir a súa consigna sen seguila, converter os seus textos en algo que xamais consentirían en asinar (sós); Derrida, como Nietzsche, conseguiu certamente “converter a tarefa dos que se quixesen aliar con[…] [el] nun verdadeiro prodixio de temeridade”. Leme de tal forma que nunca poida rubricar a túa lectura, doutro modo, renuncia a lerme: o perigo absoluto, o risco aniquilador da herdanza, do ensino, nin nietzscheanos nin derridianos, a fidelidade para sempre infiel, a lectura extraviada, a única (im)posible que, non obstante, non é froito do azar» («Nietzsche siguiendo a Derrida», en Llinares, J.A. ed.: Nietzsche. Cien años después. Valencia, Pre-textos, 2002, p. 183).
Finalmente, non quixera rematar a miña intervención sen aludir a algo que di Derrida a propósito da amizade e é que unha das características desta reside, salvo circunstancias excepcionais, en que un amigo sempre asiste á morte do outro e, ao sobrevivirlle, queda só para enterralo, conmemoralo e facer o seu do.
Pola diferenza de idade que nos separaba a Paco e a min, xamais pensei que sería eu a que me vise nesta situación tan terrible. Pero, imprevisiblemente, así foi. Dende que morreu Paco, todo mo recorda e non podo deixar de pensar nel constantemente.
O sábado pasado, 1º de marzo de 2008, Paco tiña que cumprir 38 anos.
ADIRIAS HAUSER
(Trad.: Drocha Hauser)
